Betoverend Iran, deel II

Yazd is een merkwaardige stad en niet alleen vanwege zijn oude en als werelderfgoed erkende centrum, dat bestaat uit een kluwen van sobere, lemen stegen. Yazd kenmerkt zich ook door de vele ‘badgirs’ of windtorens, hoogst merkwaardige dakconstructies die je als een soort middeleeuwse airconditioning kan beschouwen. De torens zijn zodanig uitgetekend dat ze het minste briesje opvangen en kanaliseren naar de onderliggende ruimtes.

Yazd is echter bovenal de stad van het Zoroastrisme, een oude religie die voor onze tijdrekening furore maakte en in Perzië staatsgodsdienst werd. De naam is ontleend aan de profeet en filosoof Zoroaster (of Zarathoestra) die geboren werd in de 5^e eeuw voor Christus in Mazar­ e-Sharif. Zoroaster was de eerste die een godsdienst predikte waarin slechts één onzichtbare en almachtige God voorkwam. Men noemde hem Ahura Mazda en hij werd gesymboliseerd door het vuur. De cultusplaatsen waren de vuurtempels, waarin een eeuwig vuur was ondergebracht. Zo zou het vuur in de tempel van Yazd nu al meer dan 1500 jaar onafgebroken branden. De Zoroasters geloofden in het pure van de elementen en daarom mochten ze overledenen niet begraven of cremeren. Op die manier zou immers de aarde of de lucht verontreinigd worden. Daarom deponeerden ze hun doden boven op zogenaamde ‘torens der stilte’, waar de achtergelaten lijken ten prooi kwamen aan kraaien en gieren. Slechts wanneer een afgekloven skelet overbleef, werden de resten in een put gegooid. Deze lugubere praktijk heeft bestaan tot het midden van de 20^e eeuw. Ik beklim een ‘toren der stilte’ maar in de grote put op het dak liggen geen skeletten meer. In onze moderne tijden is het aantal Zoroasters zeer sterk afgenomen. De grootste concentratie vind je in deze stad, waar nu nog ongeveer 30.000 volgelingen leven.

lraanse tomaten zijn een lekkernij. Je proeft er de zon in. Liefhebbers worden in de watten gelegd, want tomaten komen tweemaal per dag op tafel bij de salades, die de helaas vrij eenzijdige menu’s vergezellen. Een tomaat die je zelf van het veld plukt, smaakt  echter  nog  beter.  Ik weet  dat  omdat  we  gestopt  zijn  bij  een  veld  dat kaalgeplukt  wordt  door  een schare  vrouwen.  Ik mag mezelf bedienen, naar hartenlust. Een man die blijkbaar de eigenaar van de velden is, vertelt dat de vrouwen werken aan omgerekend vijf euro per dag. En toch houdt hij amper iets over aan zijn oogst. Boeren in Iran zijn niet anders dan bij ons: ze klagen altijd.

Mensen op het veld, een ondergaande zon die het landschap in warme pasteltinten hult, een naamloos dorp waar mijn aankomst de halve bevolking op de been brengt, een sinds eeuwen verlaten citadel op een heuvel, allemaal breken ze de eentonigheid van een lange busrit. Tijdens een halte koop ik wat granaatappels aan een kraampje langs de weg. Het zal nooit mijn lievelingsfruit worden. Dan liever druiven. Aan de horizon wenkt Shiraz, ooit beroemd voor zijn druiven en wijnen. Maar achter dat hoofdstuk zette de revolutie een punt. Shiraz blijkt een aangename stad, die mag uitpakken met de meest elegante moskee van Zuid-lran, mooie parken en groene lanen. Shiraz werpt zich echter vooral op als de stad van de dichters. Terecht. Het zijn niet de mensen waarmee ik in gesprek kom op de grote boulevards of  de  sierlijke moskeeën die me bijblijven. En ook  niet  het  labyrint  van de Vakil bazaar, dat ik nochtans ruim zo aantrekkelijk vind als de bazaar van Isfahan. Shiraz zal altijd in mijn gedachten blijven als de stad van Hafez, de grootste van alle Perzische dichters. Hij wordt in Shiraz bijna als een heilige vereerd. Hafez leefde in de 14^e eeuw en produceerde mystieke poëzie die westerlingen misschien weinig zal aanspreken, maar die lraniërs in verrukking brengt. Bij valavond bezoek ik zijn mausoleum. Rond het marmeren gedenkteken troepen heel wat mensen samen. Een vrouw citeert er met luide stem enkele van Hafez’ gedichten. Uit het hoofd. Na afloop weerklinkt enthousiast applaus van de omstaanders. Nadien daalt opnieuw stilte en ingetogenheid neer. Bij de tombe schuiven mensen af en aan. De stemmen zijn gedempt, uit respect. In de omringende tuin zit hier en daar iemand te lezen in een dichtbundel. De scène lijkt zich af te spelen  in  een  andere  dimensie.  Iemand vertelt me dat de gedichten van Hafez, na de koran, tot de meest populaire lectuur behoren. Hedendaagse adoratie voor 14^e-eeuwse dichtkunst? Dat was de tijd dat bij ons  de  Marialegende  ‘Beatrijs’  werd  neergepend,  niet  direct een bestseller in onze 21^e eeuw. Als westerling kan ik de toestanden rond Hafez alleen maar observeren, zonder ten volle te begrijpen, en ik heb het gevoel dat ik ‘iets’ mis.

Op het terras van het theehuis bij het mausoleum is er amper nog een plaatsje vrij. In een hoek zit een derwisj schilderachtig te wezen, enkele mannen lurken dromerig aan een waterpijp. Er zijn opvallend veel jongeren. Ze lezen of praten, jongens en meisjes door elkaar. De strenge mullahs zijn ver weg. De sfeer is sereen en intiem, zelfs gezellig. En de avond in Shiraz sluit naadloos aan bij herinnering aan de avonden in Isfahan.

Wat Rome voor West-Europa betekent, is Persepolis voor het Midden-Oosten en Zuidwest-Azië: de bakermat van een grote beschaving en de navel van een wereldrijk. Verder gaat de vergelijking niet op. Rome was een wereldstad die de geschiedenis overleefde. Persepolis was een koningsstad die werd verwoest en ze hield 2.346 jaar geleden op te bestaan. Haar ruïnes verdwenen grotendeels onder het stof en het zand en pas in 1930 begonnen archeologen de resten volledig op te graven.

De geschiedenis van Persepolis is bijna zo oud als Perzië zelf en begint met de Achaemeniden. Ze hadden een eerste hoofdstad gebouwd in Pasargadae, ten noorden van Persepolis. (Het begrip hoofdstad was toen een plaats waar de koning regelmatig verbleef.) Buiten de graftombe van Cyrus de Grote is daar nog bitter weinig van terug te vinden. In 518 voor Christus besliste Darius I – de koning die door de Grieken bij Marathon werd verslagen – om een nieuw paleizencomplex uit de grond te stampen. Het zou pas 150 jaar later volledig voltooid zijn. Het kreeg de naam Parsa; de term Persepolis werd pas veel later door de Grieken bedacht. De ommuurde koningsstad, gelegen tegen een bergwand, was echter geen lang leven beschoren. Toen Alexander de Grote in 330 voor Christus Perzië binnenviel, stak hij Persepolis in brand. Over dat feit doen allerlei verhalen de ronde. Over de honderden kamelen die Alexander nodig had om alle schatten en kostbaarheden weg te voeren. Over het goud dat, gesmolten door de hitte, van de muren droop. Zelfs over het feit dat de brand zou zijn aangestoken na een wilde braspartij van de Grieken.

De hedendaagse site is slechts een povere schaduw van wat de stad van Darius ooit voorstelde en zoals altijd het geval is bij ruïnes, moet ik beroep doen op mijn fantasie om de luister van het Perzische hof tot leven te brengen. Aanvankelijk is dat niet moeilijk. ledereen betreedt de stad via een monumentale trap. Toen zich in de tijd van de Achaemeniden hoge bezoekers of delegaties uit vreemde landen aanboden, weerklonk boven op de trap hoorngeschal. Hoe men zoiets weet? Er is op die plek een lange hoorn opgegraven en hij is nog steeds te zien in het kleine museum op de site. De bezoekers kwamen vervolgens door de Poort van alle naties, die aan vier zijden is gestut door indrukwekkende beelden. Hun mensenhoofd vertolkt de wijsheid, het stierenlichaam de kracht en de arendsvleugels de vrijheid. Op de muren staan in drie talen (Elamitisch, Babylonisch en Perzisch) de verdiensten van koning Xerxes vermeld. Een mooi staaltje van zelfverheerlijking. Van meer recente datum zijn de graffiti, onder andere van de Britse journalist en avonturier Stanley, die hier in 1870 was in opdracht van de New York Herald. Aan het hof werden de minder belangrijke bezoekers naar het Paleis met de 100 zuilen gevoerd, waar de koning de betuigingen van loyauteit aanhoorde en geschenken in ontvangst nam. De hooggeplaatste bezoekers gingen naar het Apadanapaleis of de grote audiëntiezaal. Langs griffioenen, feniksen, terrassen, steles en zuilen met opschriften waar ik geen jota van snap, wandel ik door de half verteerde ingewanden van het complex. Meest opvallend zijn de talrijke bas­ reliëfs met personages. Die houden in feite de reputatie hoog van de site. Ze leren me hoe ik Perzen van Meden kan onderscheiden en tonen fragmenten van de ‘onsterfelijke 10.000’. Dat was de koninklijke garde, die allesbehalve onsterfelijk was. Enkel het getal 10.000 bleef overeind, want zodra iemand het loodje legde, werd hij onmiddellijk vervangen. Wat men de Perzische koningen ook kan aanwrijven, ze lieten Persepolis niet optrekken door slaven maar door vaklui, die ze een loon uitbetaalden en die zelfs verzekerd waren tegen arbeidsongevallen. Dat staat te lezen op een teruggevonden kleitablet.

De trap naar het Apadanapaleis is een van de hoogtepunten van Persepolis. Want al heb je soms moeite om je de pracht en praal voor te stellen, de wereldvermaarde bas-reliëfs van de Apadanatrap laten niets aan de verbeelding over. De voorstellingen hebben alles te maken met het Perzische nieuwjaar: No Ruz. Delegaties uit alle windhoeken van het rijk kwamen in die periode naar de paleisstad afgezakt om de vorst te eren en schatting te betalen. Niet voor niets was de schatkamer bijna even groot als het Apadanapaleis. De afbeeldingen langs de trap tonen een stoet van afgevaardigden die tot de 23 naties van het rijk behoorden: van Ethiopiers tot Thraciers, van Egyptenaren tot lndiërs. Zelfs de loniërs staan afgebeeld, al waren de Grieken nu niet precies een ‘onderworpen’ natie. Elk ras of volk is goed te onderscheiden, onder meer vanwege hun typische kleding. Het hoofd van elke delegatie wordt bij de hand gehouden door een Pers of een Meed, de volgelingen voeren de geschenken aan. Symbolen van de godheid Ahura Mazda en rijen soldaten van de koninklijke garde vervolledigen het geheel.

Tijd om me een dergelijke ceremonie voor te stellen, krijg ik niet. Een buslading schoolmeisjes is aangekomen en losgelaten, zoals de duiven. Na enige aarzeling zwermen ze rond alle, overigens niet zo talrijke, buitenlandse toeristen. Daar gaan we weer. “How are you?” “Where are you from?” “What’s your name?” “What do you think of the ‘humans’ of Iran?” lk reageer door te zeggen dat ik the ‘people of Iran’ geweldig vind. En ik meen het ook.