Seiffen: het speelgoeddorp van Duitsland

Seiffen lijkt op het eerste gezicht een klein bergdorp, maar het heeft een rijke ambachtelijke geschiedenis. In de achttiende eeuw raakten de ertsmijnen in het Erzgebirge uitgeput. De lokale bevolking moest op zoek naar een nieuwe manier om inkomsten te verdienen. Hout was er in overvloed en de bewoners bleken handig met gereedschap. Ze begonnen speelgoed, kleine houten figuren en religieuze decoratie te maken. Wat begon als bijverdienste groeide uit tot een gespecialiseerde industrie.

Families richtten eigen werkplaatsen op en technieken werden van generatie op generatie doorgegeven. Sommige bedrijven bestaan al meer dan honderd jaar. Tot op de dag van vandaag wordt hier nog steeds met de hand geproduceerd. Geen massaproductie, maar echt vakwerk met oog voor detail. Daardoor heeft Seiffen de bijnaam gekregen: het speelgoeddorp van Duitsland.

Niet iedereen in Nederland kent de kerstdecoratie uit het Erzgebirge. In Duitsland zie je ze veel vaker dan bij ons, vooral in het oosten van het land. In Sachsen, de deelstaat waar Seiffen ligt, maken ze deel uit van de kerstcultuur. Hier hoort het bij de identiteit van de regio en wordt het vakmanschap al generaties lang doorgegeven.

Voor mij heeft dit onderwerp ook iets persoonlijks. Mijn moeder komt uit de voormalige DDR en ik ben opgegroeid met deze traditie. Zodra de adventsperiode begon, werd ons huis volledig omgetoverd. Schwibbogen stonden in de vensterbanken, de kasten stonden vol met Räuchermännchen en de Weihnachtspyramiden draaiden rondjes. Mensen liepen vaak vol bewondering langs ons huis en op school praatten mijn klasgenoten erover. Voor mij een gevoel van een fijne nostalgie. Die traditie probeer ik zelf voort te zetten. Ik heb dan wel niet zo veel kerstdecoratie zoals vroeger thuis, maar zodra het november wordt, staan ook in mijn appartement de eerste houten figuren klaar. Hieronder leg ik kort uit wat deze iconische kerstobjecten zijn en waarom ze juist in Seiffen zo belangrijk zijn.

Räuchermännchen

Räuchermännchen zijn kleine houten figuren die gebruikt worden om wierook te branden. Ze bestaan uit twee delen. Binnenin plaats je een geurend wierookkegeltje en de rook komt door de mond naar buiten. Daardoor lijkt het alsof het poppetje rustig zit te roken.

De eerste Räuchermännchen werden rond 1850 gemaakt in Seiffen. In het begin waren ze eenvoudig en soms zelfs van deeg gemaakt. Later stapten de makers over op hardhout en werd het een vast onderdeel van de volkskunst in het Erzgebirge. De figuren tonen vaak een beroep, zoals een bakker, schoorsteenveger, postbode of muzikant. Er bestaan ook seizoensfiguren zoals kerstmannen, sneeuwpoppen of dieren.

Waar notenkrakers vaak streng en statig eruitzien, hebben Räuchermännchen een vriendelijke en zachte uitstraling. Elk figuur heeft een eigen karakter en wordt met de hand gedetailleerd afgewerkt. Zodra je ze aansteekt, vult de kamer zich met een lichte geur van wierook en voel je die typische Duitse kerstsfeer.

Schwibbogen

Een Schwibbogen is een houten lichtboog die tijdens de kerstperiode in het raam wordt gezet. De traditie komt uit het Erzgebirge en heeft zijn oorsprong bij de mijnwerkers. In de donkere wintermaanden hingen zij lampen in een boogvorm bij de ingang van de mijn. Later werd dit idee meegenomen naar huis. De eerste Schwibbogen waren van metaal en toonden religieuze afbeeldingen. Rond de twintigste eeuw verschenen varianten met kerst- en dorpstaferelen uit het Erzgebirge. In deze regio hoort de Schwibbogen bij het dagelijks leven in de wintermaanden. Wanneer het donker wordt, lijkt het alsof achter iedere vensterbank een lichtboog brandt. Nergens anders in Duitsland zie je deze traditie zo sterk terug als hier.

Van mijn oma kreeg ik ooit een Schwibbogen. Hij werkt nog op kaarsen in plaats van elektriciteit. Het idee dat de vlammen zo dicht bij hout staan vind ik iets te riskant, dus deze staat puur voor de sier op mijn vensterbank. In Seiffen kocht ik daarom een nieuwe Schwibbogen met de Seiffener Bergkirche als centraal middelpunt. Zodra ik hem ’s avonds aanzet, wordt mijn appartement sfeervol verlicht.

Weihnachtspyramide

De Weihnachtspyramide is een van de meest herkenbare kerstobjecten uit het Erzgebirge. Het is een houten carrousel met meerdere verdiepingen en kleine figuren, vaak engelen, bijbeltaferelen of dorpsscènes. Kaarsen zorgen voor warmte waardoor de wieken bovenop gaan draaien. Zo ontstaat een langzaam bewegend kersttafereel dat vooral ’s avonds een bijzonder effect geeft.

De oorsprong gaat ver terug. In de middeleeuwen hingen mensen groene takken in huis om licht en leven te symboliseren tijdens de donkere winter. In andere regio’s gebruikten ze kaarsen. In het Erzgebirge werden beide tradities gecombineerd tot een lichtconstructie, de voorloper van de Weihnachtspyramide. Toen de kerstboom later populair werd, verhuisde de lichtconstructie naar de werkplaatsen van houtbewerkers. Daar ontstond de draaiende beweging en daarmee de eerste houten piramide.

In Seiffen vind je ze in alle formaten. Kleine piramides voor op tafel, maar ook enorme varianten die draaien op kerstmarkten en in winkelstraten. Elke laag wordt met de hand gemaakt en gedetailleerd afgewerkt. De beweging, de geur van kaarsen en het warme licht maken de Weihnachtspyramide voor veel gezinnen een vast ritueel tijdens de adventsperiode.

Nussknacker

De Nussknacker is misschien wel het bekendste kerstfiguur uit het Erzgebirge. De houten notenkraker ontstond al in de vijftiende eeuw en werd vaak gemaakt als soldaat, ridder of koning. De grote mond was geen decoratie. Met een eenvoudig hefboommechanisme kon je er daadwerkelijk een noot mee kraken.

De figuur komt oorspronkelijk niet uit het Erzgebirge. Pas toen de mijnbouw in de negentiende eeuw instortte en veel inwoners hun werk verloren, stapten ze over op houtbewerking. Dankzij de houtdraai-techniek konden ze snel en efficiënt houten figuren produceren. De Nussknacker werd populair op kerstmarkten en vond zijn weg door heel Duitsland.

Tegenwoordig dienen notenkrakers vooral als kerstdecoratie. Je vindt ze in allerlei vormen en kleuren, van traditionele koningen tot moderne varianten. De mooiste exemplaren worden nog steeds in het Erzgebirge gemaakt, vaak met de hand en volgens technieken die al generaties worden doorgegeven.

Andere houten decoraties uit het Erzgebirge

In het Erzgebirge vind je nog veel meer traditionele decoraties. Een van de meest geliefde series is die van de Grünhainichener Engel, ontworpen door Grete Wendt. Deze engeltjes van Wendt & Kühn herken je aan hun groene vleugels met elf witte stippen. Het eerste ontwerp verscheen in 1923 en inmiddels bestaat er een grote verzameling met engelen die muziekinstrumenten bespelen of kleine voorwerpen dragen.

Ook de Engel & Bergmann horen bij de klassieke kersttraditie van de regio. Ze symboliseren licht en bescherming en staan in veel huizen tijdens de adventstijd. Verder zijn er de Miniaturstübchen (ook bekend als Zündholzschachtel-Minis), kleine houten kamers in een lijstje die ambachten of scènes uit het dagelijks leven tonen.

Daarnaast kom je overal in het Erzgebirge houten boompjes, kerststerren zoals de beroemde Herrnhuter Stern en Räucherkerzen tegen. Ook de Blumenkinder en het traditionele houten speelgoed, zoals de poppetjes die in elkaar zakken wanneer je op de onderkant drukt, zijn typische producten uit deze regio. Al deze kerstdecoratie kun je vinden in Seiffen.

De houten decoraties uit het Erzgebirge zijn soms behoorlijk prijzig. Toch zit daar een duidelijke reden achter. Veel onderdelen worden met de hand gemaakt en beschilderd. Het is een ambacht dat al generaties lang bestaat en langzaam verdwijnt omdat steeds minder mensen dit vak uitoefenen. Een originele Räuchermann, Weihnachtspyramide of Nussknacker is daarom meer dan een souvenir. Je koopt een stukje vakwerk en ondersteunt daarmee de families die deze tradities levend houden.

In Azië worden helaas steeds meer goedkope kopieën geproduceerd. Deze varianten worden machinaal gemaakt en hebben weinig met het oorspronkelijke ambacht te maken. Ze zijn vaak feller van kleur, minder gedetailleerd en goedkoper afgewerkt. De lage prijs klinkt aantrekkelijk, maar de kwaliteit is niet te vergelijken met het originele werk uit het Erzgebirge. Bij Räuchermänner zie je dat goed. Door de manier waarop ze zijn gebouwd komt er soms te weinig lucht in de buikholte, waardoor Räucherkerzen minder goed branden of zelfs uitgaan. Een originele Räuchermann heeft altijd een goede luchtcirculatie zodat de rook mooi uit de mond komt.

Wil je zeker weten dat je een authentiek product koopt? Let dan op de volgende punten.

Zo herken je echte Erzgebirge-decoraties

• Vraag naar de herkomst: op kerstmarkten en in winkels staat meestal vermeld of iets uit het Erzgebirge komt. Werkplaatsen uit Seiffen, Grünhainichen of Olbernhau zijn een goed teken.
• Keurmerken: let op labels als “Erzgebirgische Volkskunst” of stickers van bekende makers zoals Wendt & Kühn, Richard Glässer of Blank.
• Afwerking: originele stukken hebben zachte kleuren, natuurlijke houttinten en verfijnde details. Namaak is vaak fel gelakt en minder precies afgewerkt.
• Prijs: echte Schwibbogen, Räuchermänner en Pyramiden zijn nooit heel goedkoop. Een lage prijs is bijna altijd een aanwijzing voor massaproductie uit Azië.
• Materialen: authentieke decoraties zijn van massief hout gemaakt. Goedkope varianten voelen lichter en soms zelfs plasticachtig aan.
  Beweging en werking: bij Weihnachtspyramiden draaien de wieken soepel en gelijkmatig. Bij goedkope varianten schokken ze vaak of blijven ze hangen.
• Räuchermänner: bij een authentieke variant komt de rook rustig en gelijkmatig uit de mond. Slecht gemaakte kopieën hebben onvoldoende luchttoevoer waardoor de Räucherkerze kan doven.

Koop liever bij een stand of winkel die duidelijk aangeeft dat de producten uit het Erzgebirge komen. Op kerstmarkten worden veel kerstdecoraties verkocht, maar lang niet alles is afkomstig uit deze regio. Vooral de goedkopere varianten komen vaak uit Azië en hebben weinig met het originele ambacht te maken. Käthe Wohlfahrt is een bekende winkelketen die veel producten uit het Erzgebirge verkoopt. Ze maken niet alles zelf, maar werken samen met verschillende traditionele werkplaatsen uit de regio. Als je daar koopt, zit je dus meestal goed qua herkomst en kwaliteit.

Wil je zeker weten dat je kwaliteit koopt? Let dan op de herkomst en kies voor producenten uit Seiffen en omliggende plaatsen. Daarmee steun je het vakmanschap dat het Erzgebirge al eeuwenlang zo bijzonder maakt.

In Seiffen draait vrijwel alles om één ding: het vakmanschap achter houten speelgoed en kerstdecoratie. Hoewel Seiffen klein is, valt er verrassend veel te ontdekken. Je kunt meekijken in werkplaatsen waar houtsnijders en houtdraaiers nog steeds met de hand werken, musea bezoeken, winkels binnenstappen vol kerstdecoratie en natuurlijk de iconische Bergkirche bewonderen.

Bergkirche Seiffen

De Bergkirche is het symbool van Seiffen. Het kerkje met zijn achthoekige vorm en donkere toren zie je vaak terug op Schwibbogen, kerstpiramides en als miniatuur in talloze etalages. In het echt is het kerkje klein en eenvoudig, maar juist dat maakt het bijzonder. Binnen is het licht en rustig, met banken die in een cirkel om de kansel staan. Je ziet direct dat dit een echte dorpskerk is, gebouwd voor de gemeenschap.

Wie tijdens alle kerstdrukte even stilte zoekt, kan hier goed terecht. In de adventsperiode is de Bergkirche dagelijks open en worden er korte rondleidingen gegeven. Op zondagen vindt ’s morgens een adventsdienst plaats en ’s middags kun je luisteren naar de “Seiffener Adventsmusik”. Stap zeker eens binnen in dit knusse kerkje.

Seiffener Spielzeugmuseum

Het Seiffener Spielzeugmuseum laat zien hoe het allemaal begon. In dit museum ontdek je de geschiedenis van het houten speelgoed en de kerstdecoratie die Seiffen wereldberoemd hebben gemaakt. Je ziet oude werkbanken, gereedschap en machines die vroeger werden gebruikt in de werkplaatsen van het dorp. De collectie bestaat uit handgemaakte figuren, miniatuurdorpjes, oude piramides en speelgoed dat tot wel honderd jaar oud is.

Wat dit museum leuk maakt, is dat je ziet hoe het speelgoed stap voor stap werd gemaakt. Van ruwe stukken hout tot de gedetailleerde figuren die je nu in de winkels ziet. In vitrines staan complete scènes uitgebeeld, zoals bergwerkers in de mijn, winterse dorpjes of kersttafereeltjes. Sommige installaties bewegen zelfs, net als vroeger.

Het museum is niet groot, maar wel heel informatief. Als je nog nooit in Seiffen bent geweest, is dit de perfecte plek om inzicht te krijgen in het vakmanschap en de tradities van het Ertsgebergte. Het maakt het nóg leuker om daarna de werkplaatsen en winkels in te gaan, omdat je ziet hoeveel werk er in één figuur zit.

Seiffener Werkstätten

In Seiffen draait het niet alleen om kijken en kopen, maar vooral om zien hóé iets wordt gemaakt. In de Seiffener Werkstätten kun je letterlijk naast de werkbanken staan en het proces volgen. Je ziet houtdraaiers aan het werk, hoe ruwe stukken hout worden gevormd tot kleine onderdelen en hoe alles daarna met de hand wordt beschilderd. Het is fascinerend om te zien hoe snel en precies ze werken.

Veel figuren worden op dezelfde manier gemaakt. Eerst worden ronde vormen uit hout gedraaid, daarna worden de onderdelen samengevoegd en krijgt het figuurtje zijn karakter door verf, details en accessoires. Je ziet hier ook hoe producten zoals Räuchermännchen, Schwibbogen en kleine Weihnachtspyramiden worden opgebouwd. Elk onderdeel wordt apart gemaakt en niets komt van een lopende band.

Een plek die je zeker kunt bezoeken is Seiffener Volkskunst eG, een traditionele werkplaats die in 1958 werd opgericht door lokale kunstenaars. Hier worden uitsluitend hoogwaardige Erzgebirge-artikelen gemaakt. Het assortiment bestaat onder meer uit Nussknacker, Räuchermännchen, Lichterfiguren, moderne en klassieke Weihnachtspyramiden, Drehbäume, Spanbäume en diverse miniaturen.

Daarnaast kun je ook een kijkje nemen bij de Seiffener Stübelmacher – Schauwerkstatt. Hier zie je hoe kleine houten kamers en miniatuurscènes worden opgebouwd. Het zijn vaak gedetailleerde voorstellingen van ambachten of het dagelijks leven.

Christian Werner – Reifendrehwerk (Reifentiere)

In Seiffen staat het laatste bedrijf ter wereld waar Reifentiere nog op de traditionele manier worden gemaakt: het Reifendrehwerk van Christian Werner. Hier wordt met de hand een houten ring gedraaid op de draaibank. Uit deze ring worden daarna kleine dierfiguren gesneden, zoals hertjes of paarden. Het is een ambacht dat bijna nergens meer wordt uitgevoerd en alleen nog in Seiffen is behouden.

Je kunt in de werkplaats meekijken hoe de ringen worden gevormd en hoe de dieren later één voor één worden uitgesneden en beschilderd. Geen demonstratie voor toeristen, maar een echte werkplaats waar dagelijks wordt geproduceerd.

Leuk detail: de Reifentiere uit deze werkplaats worden wereldwijd verkocht, maar het ambacht is uniek voor Seiffen.

Winkelen in Seiffen

Seiffen heeft niet één groot centrum zoals veel dorpen. Het dorp bestaat uit een lange hoofdstraat waarin bijna ieder gebouw een winkel of werkplaats is. Achter elke etalage zie je houten figuren, Schwibbogen, piramides, notenkrakers en Räuchermännchen. Veel winkels verkopen geen massaproductie maar artikelen uit kleine familiebedrijven.

Het leuke aan winkelen in Seiffen is dat geen enkele winkel hetzelfde is. In de ene zaak staan grote piramides en Schwibbogen, in de andere vind je miniaturen of moderne ontwerpen. Je kunt rustig binnenstappen, kijken hoe iets gemaakt wordt en vragen stellen aan de makers. Zelfs als je niets koopt, is het al een ervaring om door de straat te lopen en de etalages te bekijken. Wil je wel iets kopen? Vergelijk de prijzen in verschillende winkels. Ik heb al een aantal maal gemerkt dat de prijzen kunnen verschillen.

Freilichtmuseum Seiffen

Aan de rand van Seiffen ligt het Freilichtmuseum, een openluchtmuseum met historische gebouwen uit het Erzgebirge. Je vindt er woonhuizen, kleine werkplaatsen, een oliemolen en een houtdraaierij. De gebouwen zijn ingericht zoals vroeger en laten zien hoe inwoners hun leven combineerden met het maken van houten figuren en speelgoed voor extra inkomsten.

In sommige werkplaatsen zie je nog oude machines en worden demonstraties gegeven. Hierdoor krijg je een goed beeld van de oorsprong van het vakmanschap waarvoor Seiffen nu bekendstaat. Het terrein is overzichtelijk en goed te bewandelen.

De kerstmarkt van Seiffen past precies bij het dorp. Er is geen plein waar alle kraampjes bij elkaar staan. In plaats daarvan staan houten kraampjes verspreid langs de hoofdweg. Je vindt er vooral de kerstdecoraties die uit Seiffen of de omgeving worden gemaakt.

Veel mensen denken bij een kerstmarkt meteen aan eten en drinken. In Seiffen kun je zeker terecht voor Glühwein, Bratwurst, Kartoffelpuffer en Bauernbrot met Bergkäse. Toch ligt de nadruk hier duidelijk op het ambacht. De meeste bezoekers komen voor de houten kerstdecoraties en de werkplaatsen die je onderweg kunt binnenlopen. Juist dat maakt de kerstmarkt zo bijzonder.

De Bergkirche vormt in december het sfeervolle decor van de markt. Rondom de kerk staan lichtbogen, kleine piramides en houten figuren opgesteld. ’s Avonds wordt alles verlicht en klinkt er regelmatig muziek. Seiffen is anders dan andere steden tijdens de kerstperiode en juist daarom een interessante bestemming om te bezoeken.

Openingstijden Seiffener Weihnacht 2025

De kerstmarkt van Seiffen vindt plaats van 29 november tot en met 22 december 2025. In deze periode verandert het dorp in een sfeervol winters decor met houten kraampjes, muziek en traditionele kerstdecoraties.

Hoogtepunten van het programma:

• 29 november: ontsteken van de lichtjes bij de kerstboom
• 30 november: officiële opening met een kleine Bergparade om 9.30 uur
• 7 december: lichtertocht langs oude mijnbouwpaden
• 13 december: grote Bergparade met honderden deelnemers in traditionele kleding
• 13 december: lampionnenoptocht met de kerstman

Tijdens de adventsperiode zijn er in het dorp regelmatig kleine optredens, rondleidingen en muziek bij de Bergkirche. De sfeer is gemoedelijk en sluit perfect aan bij de kersttradities van het Erzgebirge.

Seiffen is geen grote plaats. Er zijn een paar hotels, pensions en Gästehäuser, maar tijdens de kerstperiode zitten ze snel vol. Veel bezoekers komen hier ieder jaar terug om kerstdecoratie te kopen, waardoor accommodaties soms al maanden van tevoren zijn gereserveerd. Als je in november of december wilt gaan, plan dan op tijd en boek zodra je je reisdata weet.

Ik verbleef in Buntes Haus Seiffen – Hotel Erbgericht, het oudste en bekendste gasthaus van het dorp. Het ligt centraal gelegen, direct tegenover de Bergkirche. De kamers zijn comfortabel en het ontbijt is uitgebreid. Ideaal als je graag overal naartoe wilt wandelen zonder de auto te gebruiken.

Andere accommodaties liggen verspreid langs de hoofdstraat of net buiten het dorp. Sommige pensions worden door lokale families gerund en hebben een gezellige, huiselijke sfeer. In de omliggende heuvels vind je enkele hotels met wellness of uitzicht over het dal, fijn als je Seiffen wilt combineren met wandelen.

Waar ligt Seiffen?

Seiffen ligt in de Duitse deelstaat Saksen, vlak bij de grens met Tsjechië. Het dorp ligt midden in het Erzgebirge (Ertsgebergte), een regio die bekend staat om houtbewerking, kersttradities en mijnbouwhistorie. De omgeving is heuvelachtig en groen, met veel wandelroutes en kleine dorpen.

Hoe kom je in Seiffen?

Seiffen heeft geen treinstation, daarom reis je het laatste stuk met bus of auto.

• Met de auto: Vanaf Dresden rijd je in ongeveer anderhalf uur naar Seiffen. Vanuit Nederland is het ongeveer zeven tot acht uur rijden, afhankelijk van vertrekpunt.
• Met de trein en bus: Reis eerst naar Dresden of Chemnitz. Vanaf Flöha of Olbernhau gaat een regionale bus naar Seiffen.
• Parkeren: Er zijn meerdere parkeerplaatsen aan de rand van het dorp. In het hoogseizoen en tijdens de adventsperiode kan het druk zijn, dus arriveer vroeg in de ochtend.

Het Erzgebirge is een regio die door veel reizigers wordt overgeslagen. Wie naar Sachsen reist kiest meestal voor Dresden, Leipzig of de Sächsische Schweiz. Toch loont het om juist dit middelgebergte te bezoeken. Het Erzgebirge staat bekend om zijn houten kerstdecoraties en eeuwenoude tradities, maar de regio heeft veel meer te bieden.

In de winterperiode komt het Erzgebirge het meest tot leven. Zodra de advent begint zie je in ieder dorp lichtbogen in de vensterbanken en verschijnen overal houten figuren. De kerstmarkten zijn knus en kleinschalig en hebben een heel eigen karakter. Een van de hoogtepunten zijn de Bergparaden, optochten met muziekkorpsen en deelnemers in traditionele klederdracht. De sfeer in de dorpen is gemoedelijk en sluit perfect aan bij het ambacht dat hier zo belangrijk is.

Ook buiten de kerstperiode is het Erzgebirge de moeite waard. De Kammweg Erzgebirge-Vogtland loopt dwars door de regio en voert je door bossen, heuvels en kleine dorpen. Ik wandelde zelf een deel van deze langeafstandswandeling. Daarnaast zijn er verschillende dorpen en kleine steden die je kunt bezoeken. Freiberg is een interessante keuze als alternatieve stedentrip. De stad heeft een mooie historische binnenstad en een sterke mijnbouwgeschiedenis.

Disclaimer: Mijn bezoeken aan Seiffen zijn deels tot stand gekomen in samenwerking met Saksen Toerisme en Erlebnisheimat Erzgebirge. Alles wat je leest is mijn persoonlijke mening/ervaring.