Wanneer je Bosnië en Herzegovina bezoekt, mag een trip naar Tito’s Bunker bij Konjic niet ontbreken. Deze nucleaire schuilplaats ligt diep verscholen in de bergen en was jarenlang één van de grootste staatsgeheimen van het voormalige Joegoslavië. Uit angst voor een nucleaire aanval liet Tito de bunker bouwen onder de codenaam ARK D-0, een project dat miljarden dollars kostte. De aanval kwam er nooit en Tito overleed nog vóór de bunker voltooid was. Het bouwwerk is nooit in gebruik genomen en kan daarom gerust als een zinloos megaproject worden bestempeld. Tegenwoordig is de bunker toegankelijk voor publiek. Tijdens een rondleiding kregen we een fascinerend inkijkje in dit bizarre stukje geschiedenis.
Wie was Josip Broz Tito?
Josip Broz Tito werd geboren op 7 mei 1892 in Kumrovec, als zoon van een Kroatische vader en Sloveense moeder. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vocht hij mee met het Oostenrijks-Hongaarse leger. Hij raakte gewond en werd gevangen genomen door de Russen. In Rusland was hij getuige van de Oktoberrevolutie, wat diepe indruk op hem maakte. Vanaf dat moment werd hij overtuigd communist. Terug in Joegoslavië sloot hij zich aan bij de verboden Communistische Partij van Zagreb. Hij werd gearresteerd en zat vijf jaar in de gevangenis. Later keerde hij terug als secretaris-generaal van diezelfde partij.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Joegoslavië binnengevallen door Duitsland en Italië. Tito leidde de partizanenbeweging in het verzet en groeide uit tot nationale held. Na de oorlog werd hij premier en later president van Joegoslavië. Het land werd een communistische eenpartijstaat, maar Tito koos een onafhankelijke koers. Hij verzette zich tegen Stalin en bleef neutraal tijdens de Koude Oorlog. Uit angst voor een nucleaire aanval liet hij een bunker bouwen die de Joegoslavische top moest beschermen in geval van een aanval.
ARK D-0
De bouw van de bunker begon in maart 1953 en was strikt geheim. Slechts zestien mensen wisten van het bestaan van het project. Bouwvakkers moesten een geheimhoudingscontract ondertekenen en werden in geblindeerde vrachtwagens naar de locatie gebracht. Ze hadden dus geen idee waar ze zich bevonden of wat ze precies aan het bouwen waren. De bouw duurde maar liefst 26 jaar en pas in 1979 was de bunker volledig gereed. Volgens verklaringen van arbeiders gebeurden er regelmatig ongelukken en zijn er meerdere dodelijke slachtoffers gevallen.
De officiële naam van de bunker was Atomska Ratna Komanda D-0 (ARK D-0). De locatie was strategisch gekozen, diep in de bergen bij Konjic. Deze stad lag centraal in Joegoslavië, met de luchthavens van Sarajevo en Mostar in de buurt. Om de ingang te camoufleren werden er woonhuizen voor gebouwd, zodat niemand iets zou vermoeden. De bunker zelf heeft de vorm van een hoefijzer en beslaat een oppervlakte van zo’n 600 vierkante meter. Binnen zijn twaalf verschillende secties te vinden, waaronder een persoonlijk verblijf voor Tito, een airco-installatie, opslag voor brandstof en water, vergaderruimtes, telecommunicatieruimtes en slaapvertrekken voor het personeel.
Zinloos miljardenproject
De bunker kostte destijds zo’n 4,6 miljard dollar. Omgerekend naar vandaag komt dat neer op ongeveer 20 miljard dollar. Een astronomisch bedrag voor een project dat nooit is gebruikt. Het is zelfs de vraag of Tito de bunker ooit met eigen ogen heeft gezien. Door het geheime karakter is daar niets met zekerheid over bekend. Hij overleed in 1980 op 88-jarige leeftijd. Niet lang daarna begon het verval van Joegoslavië. De spanningen tussen de verschillende bevolkingsgroepen liepen steeds verder op en mondde uiteindelijk uit in een bloedige burgeroorlog.
Toen de bunker in 1979 werd opgeleverd, werd hij dag en nacht bewaakt door soldaten die zelf niet wisten wat ze moesten beschermen. Pas in 1992 kwam aan het licht wat er zich in de berg bij Konjic bevond. Tijdens de burgeroorlog wilden Servische troepen de bunker opblazen, maar twee soldaten wisten dat te voorkomen. Veel andere monumenten uit het Joegoslavische tijdperk zijn in deze periode wel vernietigd. Sinds 2000 is de bunker opengesteld voor publiek.
Ons bezoek aan de Tito's Bunker
Tijdens de Vakantiebeurs raakte ik in gesprek met enkele mensen uit Bosnië & Herzegovina. Ze vertelden enthousiast over Tito’s nucleaire bunker en lieten me wat foto’s zien. Het onderwerp intrigeerde me direct, dus ik noteerde het als een mogelijke bezienswaardigheid. Toen we later een reis door Bosnië & Herzegovina maakten, besloten we ook daadwerkelijk een bezoek te brengen. We reserveerden vooraf en bleken de enige bezoekers te zijn, wat ons een privé-rondleiding opleverde.
Van buitenaf zie je niets dat wijst op de aanwezigheid van een bunker. Alleen een paar eenvoudige woonhuizen markeren de locatie. We worden ontvangen door onze gids, een jonge vrouw die vloeiend Engels spreekt, en stappen via een van de woningen een lange tunnel in. Deze leidt naar de daadwerkelijke ingang van de bunker. Vooraf krijgen we uitleg aan de hand van een plattegrond waarop de 12 verschillende blokken staan aangegeven. De ruimtes zijn allemaal met elkaar verbonden en omvatten onder meer slaapvertrekken, vergaderzalen, kantoren, woonruimtes, strategische ruimtes en zalen voor telecommunicatie.
Reserveer alvast een toegangsticket via GetYourGuide
De verschillende blokken verkennen
Het is tijd om de bunker echt te verkennen. Alles is erop ingericht dat 350 mensen hier zes maanden zouden kunnen overleven. We beginnen in een lange gang met tientallen deuren, waarachter de slaapvertrekken van de medewerkers lagen. In enkele kamers staan nog bedden en kasten, een sobere herinnering aan de oorspronkelijke functie.
Via de gang lopen we verder naar de keuken, al is daar weinig meer van over. Tijdens de Joegoslavische Burgeroorlog is alle apparatuur verdwenen. De ruimte oogt nu leeg en verlaten, en doet nauwelijks nog denken aan een keuken.
We brengen ook een bezoek aan de technische ruimtes: opslag van drinkwater, een zaal met generatoren en de plek waar de aircosystemen de lucht zuiverden. Verrassend genoeg functioneren veel van deze systemen nog steeds. Ze worden dagelijks gecontroleerd en draaiende gehouden, wat flink wat geld kost. De inkomsten van bezoekers zijn daarom van groot belang voor het behoud van de bunker.
Het interessantst zijn de strategische ruimtes en de telecommunicatieafdeling. Oude, nooit gebruikte apparatuur staat hier nog opgesteld: typemachines, lichtbakken met kaarten, telefoons en andere communicatiemiddelen die ooit hypermodern waren. Op een grote kaart zijn alle geheime bunkers van voormalig Joegoslavië te zien. Tito’s bunker droeg de codenaam ‘Istanbul’ en stond in verbinding met andere bunkers door het hele land.
De belangrijkste personen, onder wie Tito en zijn vrouw, zouden op een aparte verdieping verblijven. Deze kamers zijn opvallend huiselijk ingericht, met vloerbedekking en behang aan de muren. We zien de eetkamer, een wachtkamer, een werkkamer en een slaapkamer. Opvallend is dat Tito als enige zijn vrouw mocht meenemen. Alle andere medewerkers zouden hun familie moeten achterlaten
Kunst in de bunker
Om de bunker wat meer aankleding te geven en de lege ruimtes te benutten, is in vrijwel elke kamer kunst te zien. Kunstenaars van over de hele wereld hebben hier werken tentoongesteld. Je ziet foto’s, abstracte installaties, video- en lichtkunst, tekeningen en soms ronduit bizarre creaties. Alle kunstprojecten hebben op de een of andere manier een link met de geschiedenis of de functie van de bunker. Bij sommige werken is de boodschap duidelijk, andere laten meer ruimte voor interpretatie.
Sommige kunst heeft een sarcastische ondertoon. In de gangen waar de slaapverblijven zich bevinden hangen tekeningen met een dubbele betekenis. Andere werken zoeken bewust de grens op. In één van de ruimtes hangt bijvoorbeeld een vlag met een hakenkruis. In het midden staat een soort doodskist waarin een levensechte pop van Adolf Hitler ligt opgebaard. Het is confronterend en roept direct vragen op.
Praktische informatie
Konjic ligt tussen Mostar en Sarajevo. Als je beide steden bezoekt, rijd je er vrijwel automatisch langs. Het is dan ook zeker de moeite waard om hier een stop te maken.
De bunker is alleen te bezoeken met een gids. Wij boekten onze tour via de officiële website van Tito’s Bunker. Vooraf moesten we ons melden bij het administratiekantoor in Konjic om onze namen door te geven en te betalen. De toegangsprijs is 20 BAM per persoon, ongeveer 10 euro. Vanaf het kantoor reden we met een medewerker naar de bunker. Hij vertelde dat de locatie niet op Google Maps zou staan, maar dat bleek niet te kloppen. De bunker is gewoon te vinden en staat duidelijk aangegeven. Er zijn bovendien voldoende mensen die zonder reservering direct naar de bunker rijden en daar ter plekke aansluiten bij een rondleiding.
Openingstijden
De openingstijden kunnen variëren, afhankelijk van het seizoen. Volgens de officiële website worden er momenteel dagelijks rondleidingen gegeven om 10.00, 12.00 en 14.00 uur.
Ik ben niet op zoek naar de toeristische hotspots die iedereen kent. Liever ga ik op zoek naar de hidden gems. Ik neem graag de tijd om een stad of regio goed te ontdekken en duik graag even de natuur in. Ooit begonnen met het bouwen van een website waar ik schreef over mijn reizen. Zo is Reizen & Reistips ontstaan. In 2024 de ultieme beloning voor mijn werk gekregen met de Golden Pen Award!
Het onderhouden van Reizen & Reistips kost tijd en geld. Vinden jullie mijn verhalen leuk en willen blijven genieten van mijn reisavonturen? Dan kunnen jullie mij steunen door op deze site tours of accommodaties te boeken. Ook kunnen jullie mij een kleine gift sturen via Buy me a Coffee (of een biertje). Alvast bedankt!