Tweedaagse tour naar Tsjernobyl: mijn ervaring in de uitsluitingszone

Op 26 april 1986 liep een veiligheidstest in kernreactor nummer 4 volledig uit de hand. Binnen seconden volgden twee explosies waarbij grote hoeveelheden radioactief materiaal vrijkwamen.

De Sovjet-Unie hield de ramp aanvankelijk stil. Pas na metingen in Zweden en internationale druk kwam er een korte melding in de media. Pas 36 uur na de explosie werd de nabijgelegen stad Pripjat geëvacueerd. In totaal moesten ruim 135.000 mensen hun huizen verlaten, zonder te weten dat ze nooit meer zouden terugkeren.

De stad Pripjat, ooit een moderne woonplaats voor medewerkers van de centrale, veranderde in een spookstad. Huizen, scholen, ziekenhuizen, winkels en sportfaciliteiten bleven achter. De natuur nam de stad langzaam over.

Jaren later werd het gebied onder strikte voorwaarden opengesteld voor bezoekers.

Onze tweedaagse privétour boekten we via CHERNOBYLwel.come. Zij regelden alle papieren, vergunningen, accommodatie, transport en verzekeringen. We reisden met een groep van tien personen en hadden een eigen gids en chauffeur.

’s Ochtends werden we opgehaald bij ons hotel in Kiev. Onderweg naar Tsjernobyl kregen we een film te zien over de ramp, terwijl onze gids extra feiten en persoonlijke verhalen toevoegde. Het was een goed moment om het geheugen op te frissen.

Na drie uur rijden bereikten we de ingang van de uitsluitingszone. Bij de controlepost werden onze papieren gecheckt. Straling is onzichtbaar, maar onze gids hield een geigerteller bij de hand. Vanaf dat moment voelde ik dat het avontuur écht begon.

Zalissya

Onze eerste stop is het dorp Zalissya, op slechts een paar kilometer van de kerncentrale. Hier woonden vóór de ramp zo’n 3.000 mensen, vooral arbeiders van nabijgelegen collectieve boerderijen. Na de evacuatie in april 1986 keerde niemand meer terug.

Officieel mag je hier geen gebouwen in, maar onze gids geeft aan dat het zonde zou zijn om alles alleen van buiten te bekijken. Ze waarschuwt ons dat ze haar baan kan verliezen als we betrapt worden. We stappen toch naar binnen.

Binnen hangt een muffe geur. Kranten liggen verspreid op de vloer, kasten staan scheef. Veel huizen zijn kort na de evacuatie geplunderd. Later vernielden militairen meubels en apparatuur om plunderaars te ontmoedigen. Buiten staan auto’s en landbouwvoertuigen te verroesten. De natuur neemt het dorp langzaam over. Het voelt als urban exploring, maar dan in een dorp dat nog maar kort geleden vol leven moet zijn geweest.

Stad Tsjernobyl

De stad Tsjernobyl ligt op ongeveer 15 kilometer van de centrale. Anders dan veel mensen denken, is het hier niet volledig verlaten: er wonen en werken nog mensen, vooral voor onderhoud en wetenschappelijk onderzoek.

We bezoeken de Alley of Memory and Hope, een gedenkplaats voor de ontruimde dorpen in de zone. Daarna lopen we naar het standbeeld van Lenin. In heel Oekraïne zijn deze beelden verwijderd, maar hier staat hij nog altijd op zijn sokkel.

Aan de rivier zien we de oude haven. Roestige boten liggen half gezonken in het water, stille getuigen van een abrupt beëindigd bestaan. De lunch in onze accommodatie is eenvoudig maar goed, en het voelt vreemd om in zo’n beladen omgeving gewoon een warme maaltijd te eten.

Chernobyl-2 en de Doega-radar

Verborgen in het bos ligt Chernobyl-2, een geheime militaire basis die tijdens de Koude Oorlog niet op de kaart stond. Hier staat de Doega-3-radar, gebouwd om intercontinentale raketten met kernkoppen te detecteren. Het radarsignaal klonk als het tikken van een specht, waardoor het wereldwijd bekend werd als The Russian Woodpecker.

We lopen door gebouwen met stoffige gangen en muren waar Sovjet-propagandaposters nog hangen. Vanaf het dak zien we de Doega in volle glorie: 100 meter hoog en 460 meter lang. Het is indrukwekkend om onder deze gigantische staalconstructie te staan en te bedenken dat hier ooit topgeheime militaire operaties plaatsvonden.

Op weg naar de reactor moeten we plots stoppen: een groep Przewalski-paarden steekt rustig de weg over. Ondanks de straling lijkt de natuur hier sterker dan ooit.

Ten tijde van het ongeluk waren enkele reactoren van de kerncentrale nog in aanbouw. Na de ramp zijn deze nooit voltooid. De ramp zelf vond plaats in reactor nummer 4. Kort na de explosie werd er een voorlopige betonnen sarcofaag gebouwd om de radioactieve resten af te schermen. Deze constructie, die in allerijl werd opgetrokken, had vanaf het begin beperkingen en begon in de loop der jaren te verouderen en te lekken.

Om het gevaar voor de omgeving te beperken, werd besloten tot de bouw van een nieuwe beschermende structuur: de New Safe Confinement. Deze reusachtige boogconstructie werd tussen 2012 en 2016 naast de reactor gebouwd en vervolgens in zijn geheel over de oude sarcofaag geschoven. Met een hoogte van 100 meter, een lengte van 150 meter en een breedte van 200 meter is het de grootste verplaatsbare constructie die ooit door mensen is gemaakt.

Binnen deze constructie wordt nog steeds gewerkt aan het veilig ontmantelen van de reactor en het verwijderen van de radioactieve resten. Het doel is dat de nieuwe sarcofaag de komende honderd jaar voorkomt dat er radioactief materiaal vrijkomt.

Decennia na de ramp stoot de reactor nog altijd straling uit, al is die buiten de directe omgeving van de centrale niet gevaarlijk meer voor bezoekers. Terwijl ik er sta, valt me op hoe ‘normaal’ het gebouw op afstand oogt. Zonder de verhalen en kennis van wat hier gebeurde, zou je nauwelijks beseffen dat je op enkele tientallen meters van een van de grootste kernrampen uit de geschiedenis staat.

Pripjat

Het regent pijpenstelen tijdens onze tweede dag, maar we laten ons niet kennen. Vandaag staat Pripjat op de planning. De stad werd op 4 februari 1970 gebouwd als modelstad voor medewerkers van kerncentrale nummer 4. Alles was er: moderne flats, scholen, sportfaciliteiten, ziekenhuizen, hotels, restaurants, winkels en een pretpark. Brede lanen en veel groen maakten het tot een aantrekkelijke woonplaats.

Nu is het een spookstad. De regen maakt het beeld nog grimmiger. We lopen door straten waar bomen door het asfalt groeien en gebouwen half ingestort zijn. De natuur heeft het ooit florerende stadje volledig overgenomen. Het is nauwelijks voor te stellen dat hier ooit gezinnen woonden en kinderen speelden. Het slechte weer heeft één voordeel: onze gids verwacht geen politiecontroles, waardoor we meer gebouwen kunnen betreden. Binnen blijkt al snel dat droog blijven onmogelijk is, want overal druppelt water door de lekkende daken naar binnen.

Het ziekenhuis

We bezoeken het ziekenhuis waar nog verrassend veel is achtergebleven: röntgenfoto’s, medische dossiers, instrumenten, flesjes met medicijnen en een lugubere kamer vol kinderbedjes. In de kelder legden brandweerlieden hun radioactieve kleding neer na het blussen van de brand in reactor 4. De stralingsniveaus waren hier levensgevaarlijk hoog. Uit veiligheid is de kelder inmiddels afgesloten en met zand gevuld.

Op de toonbank in de receptie ligt nog een klein lapje stof uit die kelder. Wanneer onze gids er de geigerteller bij houdt, slaat het apparaat direct hoog uit. Het is een confronterend bewijs dat de radioactieve dreiging hier decennia na de ramp nog altijd aanwezig is.

Na het ziekenhuis verkennen we ook het café, restaurant, warenhuis, hotel en verschillende scholen. In elk gebouw krijgen we de tijd om rond te lopen, maar het is onmogelijk om alles te zien. Ik zou iedere gang en kamer willen bezoeken, maar daar zou je weken voor nodig hebben.

Scholen, zwembad en uitzicht over de stad

In een van de basisscholen liggen honderden gasmaskers verspreid over de vloer, alsof ze halsoverkop zijn achtergelaten. De roestige ademfilters en gescheurde slangen liggen tussen omgevallen stoelen en verroeste lessenaars. Het geeft de school een beklemmende sfeer.

We bezoeken ook het zwembad, dat ooit een plek van ontspanning en sport was maar nu al jaren droog staat. De tegels zijn gebarsten, het duikplatform is verweerd en het enige geluid is het druppen van water door een lekkend dak.

Het verlaten pretpark

Een van de meest iconische plekken in Pripjat is het pretpark. Het zou officieel openen op 1 mei 1986, maar dat gebeurde nooit. De ramp in de kerncentrale vond enkele dagen eerder plaats en de stad werd geëvacueerd voordat iemand een ritje kon maken.

Tegenwoordig staan de attracties er nog altijd, maar ze zijn volledig overwoekerd en verroest. Het reuzenrad, ooit bedoeld als blikvanger, torent nog steeds boven de bomen uit maar draait geen rondjes meer. De gele gondels hangen scheef en zijn bedekt met roest. De botsautootjes staan scheef op hun baan, met stuurwielen die vastgeroest zijn en vloerplaten vol plassen regenwater.

Het is een surrealistische plek. Waar ooit muziek en gelach te horen waren, hoor je nu alleen het geritsel van bladeren en het kraken van metaal in de wind. Het is een plek waar de tijd is blijven stilstaan, een stille herinnering aan hoe abrupt het leven in Pripjat tot stilstand kwam.

Andere iconische locaties in en rond Pripjat

Vanaf het dak van een verlaten flat hebben we een indrukwekkend uitzicht over Pripjat en zien we in de verte de kerncentrale liggen. Binnen in de flat is niets meer zoals het was. De woningen zijn volledig leeggeroofd; alleen kale muren, kapotte kozijnen en hier en daar wat achtergelaten spullen herinneren eraan dat hier ooit gezinnen woonden.

We bezoeken ook het stadion, waar het gras inmiddels tot ver boven de tribunes groeit en bomen het veld hebben overgenomen. Het zwembad, ooit een plek voor ontspanning en sport, staat al jaren droog en de tegels zijn gebarsten. In een van de basisscholen liggen honderden gasmaskers verspreid over de vloer, alsof ze haastig zijn achtergelaten tijdens de evacuatie.

Buiten de stad maken we nog een stop bij de onafgebouwde koelreactor. De bouw werd stilgelegd na de ramp en het betonnen skelet staat er nog steeds, onaf en verlaten, als een stille herinnering aan plannen die nooit werkelijkheid werden.

Op bezoek bij Baboesjka Maria

Na onze lunch vraagt onze gids wat we nog willen zien. We kunnen meer verlaten gebouwen in Pripjat bezoeken, maar er is ook de mogelijkheid om een zogenoemde self-settler te ontmoeten: iemand die, ondanks de ramp, terugkeerde naar het gebied en er nog steeds woont. Nieuwsgierig naar hun verhalen kiezen we voor het laatste.

Onze gids regelt een bezoek aan de 91-jarige Maria, een echte baboesjka. Ze woont volledig alleen, op een stuk rijden van Pripjat. Omdat we niet met lege handen willen aankomen, stoppen we bij een supermarkt en kopen we basisproducten zoals water, koffie, zeep, olijfolie en brood.

Wanneer we aankomen, vertelt Maria dat ze al drie dagen zonder stroom zit. Haar huis is te donker om ons binnen te ontvangen, dus neemt ze ons mee naar haar moestuin. Tussen de rijen groenten vertelt ze dat ze enkele weken na de ramp terugkeerde. Ze wilde haar huis niet achterlaten, ook al was het gebied officieel onbewoonbaar verklaard. Inmiddels woont ze als enige in het dorp; alle buren zijn overleden.

Maria leeft volledig zelfvoorzienend, maar haar oogst heeft een klap gekregen doordat aardappelkevers een deel van de planten hebben verwoest. Door de stroomstoring heeft ze al dagen geen licht en gebruikt ze normaal een zaklampje, maar de batterijen waren leeg. Iemand uit onze groep had gelukkig nog een setje bij zich. Het gezicht van Maria lichtte op toen het lampje weer brandde. Het was bijzonder om te zien hoe blij een mens kan worden van zoiets kleins.

Dit onverwachte en intieme bezoek raakte me diep. Het maakte onze reis nog persoonlijker en gaf een gezicht aan het gebied dat we de afgelopen dagen hadden verkend. Met dit bezoek aan Baboesjka Maria sloten we onze tocht af en keerden we terug naar Kiev.

Ik had hoge verwachtingen van deze reis en die zijn volledig waargemaakt. Sterker nog, het overtrof alles. De geschiedenis van deze plek is fascinerend en confronterend tegelijk. Het is bijna niet te bevatten welke impact de ramp hier had, niet alleen op Oekraïne maar op heel Europa. Nog altijd is de straling aanwezig, ook al zie je het niet. Het lapje stof in het ziekenhuis waar de geigerteller compleet op tilt sloeg, of het gevaarlijke Rode Bos, maken duidelijk dat dit gebied nog steeds niet ongevaarlijk is.

Het voelde bijzonder om op plekken te staan waar de tijd sinds 1986 stil lijkt te hebben gestaan. Stiekem gebouwen betreden die officieel gesloten zijn, door lege gangen lopen en kamers ontdekken waar spullen nog liggen alsof de bewoners elk moment terug konden komen. Ik was de hele tour in mijn element en had nog dagen kunnen doorgaan met verkennen en fotograferen.

Mocht ik ooit de kans krijgen om terug te keren, dan zou ik dat zonder twijfel doen. Er is nog zoveel te ontdekken. Wel vraag ik me af hoe lang dit nog mogelijk zal zijn. Sommige gebouwen zijn zo vervallen dat het een kwestie van tijd lijkt voordat ze instorten of worden gesloopt. Hoe lang zullen de tours dan nog doorgaan?

Voor mij was dit een van de meest indrukwekkende reizen die ik ooit heb gemaakt. Tsjernobyl en Pripjat zijn plekken die je niet alleen ziet, maar vooral voelt. Een bezoek laat je niet onberoerd en blijft nog lang in je gedachten hangen.