Bezoek deze voormalige Stasi-gevangenissen in Duitsland

De Stasi, voluit het Ministerium für Staatssicherheit (MfS), was de geheime dienst van de Duitse Democratische Republiek (DDR) en actief van 1950 tot 1990. Het was een van de meest effectieve en gevreesde geheime diensten ter wereld. In veel opzichten kun je de Stasi vergelijken met de Sovjet-Russische KGB: beide organisaties hielden zich bezig met uitgebreide surveillance, spionage en het onderdrukken van afwijkende meningen om het socialistische regime in stand te houden. De Stasi had echter een nog intensievere greep op het dagelijks leven van burgers. Zo had het naar schatting honderdduizenden informanten en hield het een groot deel van de Oost-Duitse bevolking nauwgezet in de gaten.

Een samenleving onder toezicht

De Stasi bouwde een ongekend omvangrijk netwerk van informanten op. In 1989 telde de organisatie ongeveer 91.000 fulltime medewerkers, aangevuld met naar schatting 170.000 informele medewerkers (Inoffizielle Mitarbeiter of IM’s). Dat betekent dat ongeveer één op de zes Oost-Duitsers direct of indirect informatie aan de Stasi doorgaf. Deze informele medewerkers kwamen uit alle lagen van de bevolking: leraren, conciërges, postbodes, studenten, sporters, journalisten en zelfs geestelijken. Vaak werden ze onder druk gezet of gechanteerd om mee te werken.

Burgers werden aangemoedigd (beter gezegd gedwongen) om collega’s, buren, vrienden en zelfs familieleden te bespioneren. Niemand wist zeker wie te vertrouwen was. Een onschuldig gesprek of een kritische opmerking kon leiden tot arrestatie, verlies van werk of het verbod om te studeren of reizen. De constante angst om bespioneerd te worden had een verlammende uitwerking op de samenleving: mensen pasten hun gedrag aan, zwegen over hun mening en vertrouwden niemand volledig. En dat was exact wat het regime wilde bereiken.

Geblindeerde transporten met de Barkas

Gevangenen werden vaak met een Barkas B 1000 (een karakteristiek busje uit de DDR) naar de Stasi-gevangenissen vervoerd. Deze voertuigen waren geblindeerd, zodat de inzittenden geen idee hadden waar ze naartoe werden gebracht. Binnenin waren kleine, donkere compartimenten waarin mensen afzonderlijk opgesloten zaten. Het gebrek aan zicht, oriëntatie en informatie zorgde voor extra psychologische druk. Veel gevangenen kwamen er pas na dagen of zelfs weken achter in welke stad ze vastzaten.

Methoden van onderdrukking

De Stasi maakte gebruik van diverse methoden om controle te behouden:

• Psychologische manipulatie: Technieken zoals Zersetzung werden ingezet om het zelfvertrouwen van dissidenten te ondermijnen en hun sociale netwerken te verstoren.
• Fysieke en mentale mishandeling: Gevangenen werden onderworpen aan isolatie, slaapdeprivatie en intensieve verhoren.
• Uitgebreide surveillance: De Stasi hield dossiers bij over miljoenen burgers, waarin persoonlijke informatie, gesprekken en gedragingen werden vastgelegd.

Invloed en nalatenschap

De Stasi had een diepgaande invloed op het dagelijks leven in de DDR. De voortdurende angst om bespioneerd te worden zorgde voor wantrouwen binnen dorpen, buurten en zelfs gezinnen. De buurman, collega of zelfs je partner of familielid kon een informant zijn. Dat ondermijnde sociale relaties en leidde tot een samenleving vol achterdocht.

Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 werd de Stasi ontmanteld. Veel van de archieven zijn bewaard gebleven en bieden een indrukwekkend inkijkje in de omvang en methoden van de surveillance. Tot op de dag van vandaag kunnen slachtoffers inzage aanvragen in hun dossiers.

Na de Duitse hereniging werd pas echt duidelijk hoe geheimzinnig en geraffineerd de Stasi te werk ging. Veel gevangenissen en verhoorkamers bevonden zich midden in woonwijken, maar buurtbewoners hadden vaak geen idee wat zich daar afspeelde. Pas na 1990 kwamen archieven en getuigenissen naar buiten, waardoor de omvang van het systeem zichtbaar werd. Veel van deze locaties zijn nu ingericht als gedenkplaats of museum. Je loopt er langs originele celblokken, ondervragingskamers en archieven. Soms word je rondgeleid door een voormalig gevangene die zijn of haar verhaal deelt.

Wat mij opvalt, is dat veel mensen eigenlijk maar weinig weten over de DDR en de rol van de Stasi. En dat terwijl dit nog helemaal niet zo lang geleden is. Voor mij is het confronterend om te beseffen dat vrijheid (iets wat voor ons zo vanzelfsprekend lijkt) voor miljoenen mensen in Oost-Duitsland jarenlang niet bestond. Juist daarom vind ik het belangrijk dat deze geschiedenis zichtbaar blijft en wordt doorgegeven aan volgende generaties.

In de voormalige DDR zijn meerdere Stasi-gevangenissen bewaard gebleven en opengesteld voor het publiek. Veel van deze locaties zijn tegenwoordig ingericht als gedenkplaats of museum. Hier krijg je een goed beeld van hoe het regime omging met politieke tegenstanders. Je ziet onder meer de celblokken, verhoorkamers en documentatie over de werkwijze van de Stasi. Sommige plekken bieden rondleidingen, soms zelfs door voormalige gevangenen. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste gevangenissen die je kunt bezoeken.

Bautzen – Gedenkstätte Bautzen II

De gevangenis Bautzen II was in de DDR berucht. De uitspraak “Ab nach Bautzen!” werd gebruikt als dreigement. De gevangenis stond direct onder controle van de Stasi en werd vooral gebruikt voor politieke gevangenen. Mensen zaten hier vaak jarenlang vast, soms zonder eerlijk proces. De omstandigheden waren zwaar: isolatie, psychologische druk en een gevoel van uitzichtloosheid.

Tegenwoordig is Bautzen II een gedenkplaats. Je kunt er originele celblokken en verhoorkamers bekijken. De tentoonstelling laat zien hoe het gevangenissysteem werkte en wat de impact was op de gevangenen. Rondleidingen, soms door voormalige gevangenen, maken het bezoek extra bijzonder.

Adres: Weigangstraße 8a, Bautzen
Website: https://www.stsg.de/cms/bautzen/startseite
Openingstijden: Dagelijks van 10:00 tot 18:00, vrijdag van 10:00 tot 20:00
Toegang: gratis
Rondleidingen: Op vrijdag om 17:00. In het weekend en op feestdagen om 11:00 en 14:00

Berlijn – Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen

De Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen is waarschijnlijk de bekendste en meest bezochte voormalige Stasi-gevangenis van Duitsland. Deze locatie diende als centraal voorarrest van de Stasi en was jarenlang compleet van de buitenwereld afgesloten. Zelfs op stadskaarten stond het terrein niet aangegeven. Duizenden politieke gevangenen werden hier vastgehouden, geïsoleerd en ondervraagd. Vaak zonder eerlijk proces. Vandaag de dag kun je er celblokken, verhoorkamers en isolatiecellen bekijken. Veel rondleidingen worden gegeven door voormalige gevangenen, wat het bezoek extra indrukwekkend maakt.

De locatie ligt in het oosten van Berlijn en is goed bereikbaar met het openbaar vervoer.

Adres: Genslerstraße 66, Berlijn
Website: https://www.stiftung-hsh.de/
Openingstijden: Dagelijks van 10:00 tot 18:00
Toegang: €9,00 per persoon (prijzen 2025)
Rondleidingen: Ja, reserveren via de website.

Erfurt – Gedenk- und Bildungsstätte Andreasstraße

De voormalige gevangenis aan de Andreasstraße in Erfurt werd tijdens de DDR-periode gebruikt als voorarrest van de Stasi. Meer dan 5.000 politieke gevangenen zaten hier vast onder zware omstandigheden. Het imposante rode bakstenen gebouw had al in de 19e eeuw een functie als gevangenis, en werd berucht tijdens de DDR-jaren. Op 4 december 1989, kort na de val van de Berlijnse Muur, bezetten burgers het gebouw om te voorkomen dat de Stasi documenten zou vernietigen. Dankzij hun moed bleef belangrijk bewijsmateriaal over mensenrechtenschendingen bewaard.

Sinds 2012 is de gevangenis opengesteld als gedenk- en educatiecentrum. De permanente tentoonstelling laat zien hoe de Stasi te werk ging en wat de impact was op het dagelijks leven in de DDR. Ik kan het aanraden om een audiotour te nemen.

Adres: Andreasstraße 37a, Erfurt
Website: https://stiftung-ettersberg.de/gedenkstaette-andreasstrasse/ihr-besuch/
Openingstijden: Dinsdag en donderdag: 12:00 tot 20:00. Woensdag, vrijdag, in het weekend en op feestdagen: 10:00 tot 18:00
Toegang: €2,00 per persoon (prijzen 2025)
Rondleidingen: Ja, reserveren via de website.

Dresden – Gedenkstätte Bautzner Straße Dresden

Aan de Bautzner Straße in Dresden ligt een van de best bewaarde Stasi-gevangenissen van Duitsland. Tussen 1953 en 1989 werden hier zo’n 10.000 mensen vastgehouden op verdenking van politieke misdrijven zoals spionage, staatsvijandige propaganda of poging tot vlucht uit de DDR. Het complex diende als regionaal Stasi-hoofdkwartier en voorarrestlocatie. De gevangenis bevat nog altijd originele celblokken, verhoorkamers en een voertuigsluis. In de kelder zijn ook ruimtes bewaard gebleven die eerder door de Sovjetgeheime dienst werden gebruikt. Rondleidingen worden regelmatig gegeven door voormalige gevangenen, die hun persoonlijke ervaringen delen. Een aangrijpende en indrukwekkende manier om deze plek te ervaren.

Adres: Bautzner Straße 112a, Dresden
Website: https://www.bautzner-strasse-dresden.de/
Openingstijden: Dagelijks van 10:00 tot 18:00
Toegang: €8,00 per persoon (prijzen 2025)
Rondleidingen: Ja, reserveren via de website.

Potsdam – Gedenkstätte Lindenstraße

In het centrum van Potsdam ligt de voormalige gevangenis aan de Lindenstraße, een plek met een beladen geschiedenis. Tijdens het nazibewind, de Sovjetbezetting en later de DDR werd het gebouw gebruikt om politieke gevangenen vast te houden. Tussen 1952 en 1989 was het in gebruik als Stasi-voorarrest. Veel mensen werden hier opgesloten vanwege hun politieke overtuigingen of een poging om het land te ontvluchten. Na ondervragingen en isolatie volgde vaak een veroordeling en overplaatsing naar strengere gevangenissen.

Sinds 1995 is het gebouw opengesteld als gedenkplaats. De tentoonstelling richt zich op vervolging en onrecht in verschillende periodes van de 20e eeuw. Cellen en verhoorkamers zijn nog te zien en geven een indringend beeld van het systeem.

Adres: Lindenstraße 54, Potsdam
Website: https://www.gedenkstaette-lindenstrasse.de/
Openingstijden: Dinsdag tot zondag: 10:00 tot 18:00
Toegang: Gratis tot €10,00 per persoon, afhankelijk van de wensen (prijzen 2025)
Rondleidingen: Op zaterdag van 14:00 tot 15:30, reserveren is niet nodig.

Halle – Gedenkstätte Roter Ochse

De gevangenis Roter Ochse in Halle werd in de DDR-periode gebruikt als detentiecentrum voor politieke gevangenen. Het gebouw, dat al sinds de 19e eeuw als gevangenis dienst doet, kreeg tijdens de Stasi-jaren een beruchte reputatie. Tussen 1950 en 1989 werden hier honderden mensen vastgehouden die zich tegen het regime uitspraken of probeerden te vluchten. In de kelder bevonden zich isoleercellen waarin gevangenen langdurig psychisch onder druk werden gezet. De Stasi gebruikte deze locatie vooral om verdachten voor te bereiden op showprocessen.

Sinds 1996 is een deel van het complex ingericht als gedenkplaats. In de tentoonstelling staat de politieke repressie van het DDR-regime centraal, maar er is ook aandacht voor het naziverleden van de gevangenis.

Adres: Straßenbahnlinie 8, Halle
Website: https://gedenkstaette-halle.sachsen-anhalt.de/
Openingstijden: Maandag en vrijdag: 10:00 tot 14:00. Dinsdag tot donderdag: 10:00 tot 16:00. Eerste weekend van de maand: 13:00 tot 17:00.
Toegang: Gratis
Rondleidingen: Tijdens de eerste weekenden van de maand om 14:00.

Leipzig – Stasi-Unterlagen-Archiv “Runde Ecke”

In Leipzig bevond zich het regionale hoofdkantoor van de Stasi, gevestigd in een opvallend gebouw met een ronde ingang, vandaar de naam “Runde Ecke”. Na de val van de Berlijnse Muur werd het pand vrijwel direct behouden als gedenkplek en is het sinds 1990 ingericht als museum. De tentoonstelling “Staatssicherheit in der DDR” laat duidelijk zien hoe de Stasi te werk ging. Je ziet originele afluisterapparatuur, vermommingen, vervalste documenten en zelfs verborgen camera’s. Het interieur van het gebouw is grotendeels intact gebleven, waardoor je een sterk gevoel krijgt van hoe het systeem functioneerde.

Een bezoek aan de Runde Ecke is niet alleen historisch interessant, maar ook confronterend. Dankzij de uitgebreide audiotour (ook beschikbaar in het Nederlands) haal je nog meer uit je bezoek.

Adres: Dittrichring 24, Leipzig
Website: https://www.runde-ecke-leipzig.de/
Openingstijden: Dagelijks van 10:00 tot 18:00
Toegang: €5,00 per persoon (prijzen 2025)
Rondleidingen: Ja, reserveren via de website.

Rostock – Stasi-Untersuchungshaftanstalt Rostock

In het noorden van de voormalige DDR ligt de Stasi-voorarrestgevangenis van Rostock, tegenwoordig een gedenkplaats en documentatiecentrum. Tijdens de DDR-periode werd dit gebouw gebruikt om politieke gevangenen op te sluiten en te verhoren. Het complex is deels in oorspronkelijke staat gebleven, waardoor je een goed beeld krijgt van de omstandigheden waarin mensen werden vastgehouden.

De tentoonstelling vertelt over het werk van de Stasi in Noord-Duitsland en de persoonlijke verhalen van slachtoffers. Je kunt onder meer cellen, transportgangen en verhoorkamers bezoeken. Bezoekers ervaren hier van dichtbij hoe beklemmend het systeem was. De gedenkplaats is minder bekend dan die in Berlijn of Leipzig, maar zeker een bezoek waard als je geïnteresseerd bent in DDR-geschiedenis in Mecklenburg-Voorpommeren.

Adres: Grüner Weg 5, Rostock
Website: https://www.lpb-mv.de/projekte/dug-rostock/
Openingstijden: Dinsdag en donderdag: 10:00 tot 15:00
Toegang: Gratis
Rondleidingen: Donderdag om 15:00 (alleen van juli tot november)

Gera – Gedenkstätte Amthordurchgang

In het centrum van Gera bevindt zich het voormalige Stasi-voorarrest aan de Amthordurchgang. Tussen 1952 en 1989 werden hier meer dan 2.800 mensen om politieke redenen vastgehouden. De gevangenis werd ook berucht door de dood van burgerrechtenactivist Matthias Domaschk in 1981, onder nooit volledig opgehelderde omstandigheden.

Na de sluiting van de gevangenis in 1989 dreigde sloop. Dankzij protesten bleef het historische torenhuis behouden. Sinds 2005 is hier de Gedenk- und Begegnungsstätte im Torhaus gevestigd. De tentoonstelling belicht de politieke repressie tijdens zowel het nazi-regime als de DDR-periode. Bezoekers kunnen originele objecten bekijken en getuigenissen van voormalige gevangenen beluisteren.

Adres: Amthordurchgang 9, Gera
Website: https://torhaus-gera.de/
Openingstijden: Dinsdag, donderdag en zaterdag: 14:00 tot 18:00
Toegang: Gratis
Rondleidingen: Nee

Chemnitz – Kaßberg-Gefängnis

Het Kaßberg-Gefängnis in Chemnitz diende tijdens de DDR-periode als een belangrijke Stasi-voorarrestgevangenis. Van 1962 tot 1989 werden hier duizenden politieke gevangenen vastgehouden, waaronder velen die later via het zogenaamde ‘Häftlingsfreikauf’-programma door West-Duitsland werden vrijgekocht. Ongeveer 90% van deze transacties verliep via deze locatie.

Na de val van de Muur werd het complex behouden als herinneringsplek. Sinds 2017 is er een gedenkplaats aan de buitenmuur, en in 2023 opende een permanente tentoonstelling in het voormalige cellenblok B. Bezoekers kunnen hier meer leren over de geschiedenis van politieke repressie in de DDR en de rol van het gevangeniscomplex in het ‘Häftlingsfreikauf’-programma.

Adres: Kaßbergstraße 16C, Chemnitz
Website: https://gedenkort-kassberg.de/
Openingstijden: Woensdag tot zondag: 10:00 tot 17:00
Toegang: €8,00 per persoon (prijzen 2025)
Rondleidingen: Woensdagen en zondagen, kijk op de site

Stollberg – Frauengefängnis Hoheneck

Hoheneck in Stollberg was de beruchtste vrouwengevangenis van de DDR. Tussen 1950 en 1989 zaten hier duizenden vrouwen opgesloten, vaak vanwege politieke redenen of een poging om te vluchten naar het Westen. De omstandigheden waren zwaar: vrouwen werden geïsoleerd, moesten dwangarbeid verrichten en leefden onder constante psychische druk.

Na de val van de Muur werd de gevangenis gesloten. Lange tijd was het complex niet toegankelijk voor publiek, maar in recente jaren zijn er stappen gezet om het om te vormen tot een gedenkplaats en leercentrum. Sinds 2023 is een deel van de voormalige gevangenis open voor bezoekers, met rondleidingen en tijdelijke tentoonstellingen over de geschiedenis van vrouwelijke gevangenen in de DDR.

Adres: An der Stalburg 6/7, Stollberg
Website: https://gedenkstaette-hoheneck.de/de/
Openingstijden: Momenteel alleen op afspraak
Toegang: €7,50 per persoon (prijzen 2025)
Rondleidingen: Ja, reserveren via de website

De geschiedenis van de DDR ligt nog helemaal niet zo ver achter ons. Toch beseffen maar weinig mensen wat zich in die periode werkelijk heeft afgespeeld. Omdat mijn moeder uit de DDR komt, heb ik van jongs af aan al interesse gehad in dit stuk geschiedenis. Daardoor wist ik al iets meer over de werkwijze van de Stasi dan de gemiddelde bezoeker. Toch blijven bezoeken aan voormalige gevangenissen confronterend en indrukwekkend. Ik bezocht inmiddels meerdere van deze gedenkplaatsen zoals die in Dresden, Bautzen, Leipzig, Stollberg, Erfurt en Berlijn.

Wil je thuis meer inzicht in dit donkere hoofdstuk van de Duitse geschiedenis? Dan zijn dit aanraders:

• Das Leben der Anderen – een indrukwekkende film over het dagelijks leven onder toezicht van de Stasi.
• De dag waarop de DDR mijn moeder meenam – een persoonlijk en aangrijpend verhaal over de impact van het regime op een gezin.