Wandelen in Duitsland: Harzer Grenzweg

Na de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland verdeeld in bezettingszones. In het door de Sovjet-Unie gecontroleerde gebied ontstond op 7 oktober 1949 de DDR (Deutsche Demokratische Republik). In de eerste jaren konden burgers nog vrij reizen tussen Oost- en West-Duitsland. Er waren grenscontroles, maar die waren vooral bedoeld om nazi’s op te sporen. Al snel probeerden echter ook steeds meer gewone burgers het land te verlaten. Dat was een doorn in het oog van de Sovjet-Unie. Met propaganda en strengere controles werd geprobeerd de ‘Republikflucht’ te stoppen. In 1952 werd de grens afgesloten met prikkeldraad en wachttorens. Wie zonder toestemming de DDR wilde verlaten, werd tegengehouden of belandde zelfs in de gevangenis.

In 1962 werd de grens verder versterkt en ontstonden het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur. Het doel was duidelijk: de uittocht van mensen en goederen stoppen. Vooral aan DDR-zijde werd de grens hermetisch afgesloten. Direct langs de grens lag de ‘Schutzstreifen’, een 500 meter brede zone waar werd gepatrouilleerd. Daarachter bevond zich de ‘Sperrzone’, een verboden strook van 5 kilometer breed. De grens werd versterkt met hekken, prikkeldraad, mijnenvelden en muren. In dorpen langs de grens werden huizen gesloopt en bruggen afgesloten of afgebroken. Inwoners van de Sperrzone moesten verhuizen. Er kwamen wachttorens, wegen voor patrouillewagens en onder stroom staande hekken. Grenstroepen hadden het bevel om te schieten op iedereen die zonder toestemming de zone betrad. Hoewel sommige mensen erin slaagden te ontsnappen, vielen er honderden doden. Exacte cijfers zijn onbekend, maar er wordt gesproken over 270 tot ruim 400 slachtoffers. Ook veel dieren kwamen om door de mijnenvelden.

Jarenlang was de zwaarbeveiligde grens een onbewoond gebied, waar de natuur vrij spel kreeg. Bedreigde dier- en plantensoorten konden er ongestoord leven en overleven. Na de Duitse hereniging in 1990 verdwenen de meeste grensfortificaties. Op de brede strook naast de voormalige grens lagen de paden die ooit door patrouilles werden gebruikt. Deze werden al snel in gebruik genomen als wandel- en fietspaden. De eerste plannen voor een langeafstandswandeling ontstonden al in 1989. In 2002 werden deze plannen concreet, mede dankzij de inzet van de IUCN (Internationale Unie voor het behoud van de natuur) en Michail Gorbatsjov. De voormalige grens tussen oost en west loopt van de Barentszzee tot aan de Adriatische en Zwarte Zee en staat nu bekend als de Groene Gordel (Das Grüne Band).

Een deel van de Groene Gordel loopt door de Harz. De Harzer Grenzweg is 97 kilometer lang en volgt de voormalige Duits-Duitse grens. Je wandelt door de deelstaten Niedersachsen, Sachsen-Anhalt en een klein stukje Thüringen. De route begint in het noorden bij Rhoden en eindigt in het zuiden bij Tettenborn. Onderweg beleef je een stukje Duitse geschiedenis en geniet je van de natuur in het voormalige grensgebied. De wandelroute voert onder meer naar de iconische Brocken, de hoogste berg van Noord-Duitsland. Deze berg was tijdens de DDR een militaire zone en dus verboden terrein. Je wandelt ook naar de Wurmberg, het drielandenpunt en door het Freiland-Grenzmuseum bij Sorge.

Wie de volledige Harzer Grenzweg wil lopen, is ongeveer vijf tot zes dagen onderweg. Zelf liep ik een groot deel van de route samen met Your Travel Guide. In drie dagen legden we 56 kilometer af, verdeeld over drie etappes.

Etappe 1: Ilsenburg naar Brocken (19 kilometer)

De eerste etappe begint in het dorpje Ilsenburg. Vandaag lopen we naar de Brocken, met 1141 meter de hoogste berg van Noord-Duitsland. Uitgerekend deze dag loopt de temperatuur op tot 38 graden. We besluiten daarom vroeg te ontbijten, zodat we al een flink stuk op weg zijn voordat de hitte op zijn zwaarst is. Onze rugzakken zijn goed gevuld met liters water. Het eerste deel is geen officieel onderdeel van de Harzer Grenzweg, maar een verbindingsroute. Zodra we Ilsenburg verlaten, wandelen we een bosrijk gebied in met gelukkig veel schaduw.

Na een kleine vier kilometer bereiken we de Harzer Grenzweg en wandelen we over de voormalige Duits-Duitse grens. Op een enkele fietser na komen we niemand tegen. We zijn echt één met de natuur. Rond de bloemen en struiken fladderen opvallend veel vlinders. Het is lang geleden dat ik er zoveel tegelijk heb gezien.

De temperatuur loopt snel op en het zweet gutst inmiddels van mijn lijf. Gelukkig kunnen we vlak voor de Eckertalsperre onze flessen bijvullen bij een watertappunt met ijskoud water. De Eckerstausee is een stuwmeer dat vroeger precies op de grens lag. Vanaf 1949 liep de grens dwars over de dam. Een stenen paal in de kleuren van de Duitse vlag herinnert nog aan de tijd van de BRD en DDR. Tijdens de Koude Oorlog werden beide oevers streng bewaakt. Nu kun je hier zonder problemen wandelen. Het stuwmeer ligt prachtig en de natuur rondom is opvallend kleurrijk. Langs het water zijn verschillende uitzichtpunten waar je mooie foto’s kunt maken.

Voor de klim naar de Brocken nemen we pauze bij het Rangerstation Scharfenstein. Met deze hitte smaakt een ijskoude cola extra goed. De laatste vijf kilometer van deze etappe zijn het zwaarst: we stijgen 560 meter. Het pad volgt de oude kolonnenweg, waar vroeger patrouillevoertuigen reden. De klim is technisch niet moeilijk, maar door de warmte en het gebrek aan schaduw behoorlijk pittig. We zijn dan ook opgelucht als we de top van de Brocken in zicht krijgen. Hier overnachten we in het hoogst gelegen hotel van Noord-Duitsland. Ondanks de hitte maak ik nog een extra rondje rond de top. Het is er druk door de dagjesmensen die met de Brockenbahn omhoog zijn gekomen, maar aan het eind van de middag keert de rust terug wanneer de stoomtrein hen weer naar beneden brengt.

Etappe 2: Brocken naar Braunlage (15 kilometer)

In tegenstelling tot de dag ervoor is het vandaag een stuk frisser. Omdat er regen is voorspeld in de ochtend, besluiten we eerst het Brockenhaus te bezoeken. In dit museum leer je meer over de natuur van de Harz en de geschiedenis van de Brocken. Tijdens de DDR-periode was de top van deze berg verboden terrein. De Stasi had er zend- en afluisterapparatuur geplaatst. Het museum is interessant en een aanrader voor wie meer wil weten over dit bijzondere gebied.

Tijd voor onze tweede etappe. Vandaag dalen we de Brocken aan de andere kant af. Een groot deel van de route loopt parallel aan het spoor van de Brockenbahn. Je hoort de locomotief al van verre aankomen, dus je kunt op tijd een goede plek zoeken voor een foto. Het blijft mooi om deze nostalgische stoomtreinen te zien.

Na de Brocken wandelen we verder naar de Wurmberg, de op één na hoogste berg van Noord-Duitsland. Hier is het duidelijk drukker. Veel bezoekers komen met de langste kabelbaan van de regio naar boven. Op de top heb je uitzicht op de Brocken, kun je iets eten bij de Wurmbergalm en is er genoeg te doen voor gezinnen: een avonturenspeelplaats, geitenweide en een afdaling met de monsterroller. Wij kiezen voor de rust en dalen via de andere zijde weer af. Zodra we de berg achter ons laten, komen we niemand meer tegen. Het eindpunt van deze etappe is Braunlage, waar ons hotel midden in het centrum ligt.

Etappe 3: Sorge naar Walkenried (22 kilometer)

In de ochtend worden we opgehaald door een chauffeur van Wandern in Harz en naar het startpunt in Sorge gebracht. We starten direct bij het Freiland-Grenzmuseum. Veel delen van de voormalige grens zijn verdwenen, maar hier krijg je nog een goed beeld van hoe het gebied er tijdens de Koude Oorlog uitzag. In dit openluchtmuseum zie je originele grenspalen en hekken, een uitkijktoren en restanten van de beveiligde strook. Zo’n 500 meter verderop staat de ‘Ring of Remembrance’ met een gedenksteen voor vluchtelingen die de oversteek niet haalden. Hier wordt de herinnering aan de Duitse deling levend gehouden. In Sorge zelf vind je ook een klein museum met exposities over het dagelijks leven in de DDR.

We wandelen verder over de voormalige patrouillepaden. Het valt me op dat er een zoete geur in de lucht hangt. Die blijkt afkomstig van de vele frambozen en aardbeien die langs het pad groeien. We kunnen het niet laten om er af en toe een paar te proeven. Vooral de aardbeien smaken verrassend goed. Even later passeren we de Dreiländerstein, een grenssteen uit 1749 op het drielandenpunt waar Sachsen-Anhalt, Niedersachsen en Thüringen samenkomen.

De route voert verder door heuvelachtig bos. Wie goed oplet ziet hier en daar nog oude grensstenen en grenspalen, sommige met de letters DDR erop. Ik probeer er zoveel mogelijk te spotten, maar neem ook de tijd om te genieten van de uitzichtpunten onderweg.

Voordat we Walkenried bereiken, wacht nog een laatste korte klim. Deze kuitenbijter vormt een mooi slot van onze wandeling. In Walkenried overnachten we in het Klosterhotel, direct naast het voormalige cisterciënzerklooster. Dit klooster maakt deel uit van het UNESCO-werelderfgoed in de Harz. Helaas is het gesloten, maar we kunnen de indrukwekkende ruïnes van de abdij nog wel bewonderen. Zo komt onze Harzer Grenzweg tot een einde.

Ik stuitte per toeval op de Harzer Grenzweg, een wandelroute die veel minder bekend is dan bijvoorbeeld de Malerweg in de Sächsische Schweiz. Ik zag de route staan in het boek Wanderlust Europa en was direct geïnteresseerd. Alles wat met de DDR te maken heeft, trekt altijd mijn aandacht, dus deze route leek me bij voorbaat al de moeite waard.

Tijdens het wandelen gaan natuur en historisch erfgoed hier hand in hand. Je loopt door een gebied waar mensen tussen 1962 en 1989 helemaal niet mochten komen. Als je bedenkt dat DDR-burgers de Brocken niet eens op mochten, besef je pas hoe bijzonder het is dat je daar nu vrij kunt wandelen. De Brocken is dan ook een van de hoogtepunten van de route, maar ook het Freiland-Grenzmuseum bij Sorge maakte indruk. Hier zijn nog veel sporen van de voormalige grens zichtbaar. Ik vond het bijzonder om tijdens de derde etappe originele grenspalen te zien. Hoewel er veel mis was in de DDR, heb ik een zwak voor dit land. Ik had die tijd graag wat bewuster meegemaakt.

De Harzer Grenzweg is daarom een unieke ervaring. Je stapt als het ware even terug in de DDR-periode, terwijl je geniet van de natuur die zich in al die jaren ongestoord heeft kunnen ontwikkelen. Wat me verbaasde, is dat we onderweg bijna niemand tegenkwamen. Alsof de route nog grotendeels onbekend is. Dat gaf ons de kans om in alle rust van deze indrukwekkende wandeling te genieten.

In de Harz laat de schorskever duidelijk zijn sporen na. Grote delen sparrenbos sterven af en laten kale vlaktes achter. De kever vreet zich een weg door de sapkanalen van de bomen. Gezonde sparren verdedigen zich normaal gesproken met boomhars, maar door aanhoudende droogte en hitte werkt dit natuurlijke afweermechanisme niet meer. Zelfs een kleine keverpopulatie kan bomen doden, en doordat ze zich massaal voortplanten, zijn veel sparren inmiddels ten prooi gevallen.

Toch is dit proces niet alleen negatief. Sparren werden ooit aangeplant vanwege hun snelle groei, vooral voor de mijnbouw, verwarming en wederopbouw na de oorlog. Oorspronkelijk bestond het bos in de Harz uit verschillende soorten loofbomen.

In veel gebieden worden afgestorven sparren inmiddels verwijderd en vervangen door meer gevarieerde boomsoorten. Maar in het Nationalpark Harz mag de natuur haar gang gaan. Hier blijven de dode sparren staan. Tussen het dode hout krijgen andere planten de ruimte en neemt de biodiversiteit juist toe.

Stiekem hoopten we een lynx tegen te komen. Deze prachtige katachtige leefde ooit in de Harz, maar de laatste wilde lynx werd ruim 200 jaar geleden doodgeschoten. Gelukkig is het dier opnieuw uitgezet. Tussen 2000 en 2005 werden negentien lynxen vrijgelaten en de populatie groeit gestaag. Het herintroductieprogramma is dus een succes, al blijft het lastig om er één in het wild te spotten. De lynx is namelijk erg schuw. Ondanks de rust tijdens onze tocht hadden wij helaas geen geluk. Wel komt ook de Europese wilde kat in dit gebied voor.

Dankzij het herstel van de natuur keert ook de zwarte ooievaar langzaam terug. Deze grote vogel herken je aan zijn zwarte verenkleed, rode snavel en rode poten. Met een spanwijdte van zo’n 1,5 meter is het een indrukwekkende verschijning. We denken er één gezien te hebben, maar konden er helaas geen foto van maken. In de bossen van de Harz leven bovendien veel vogelsoorten, zoals de slechtvalk, waterspreeuw, sijs, dwerguil, goudhaantje en vuurgoudhaantje.

Wat vooral opviel, was het grote aantal vlinders. In de Harz leven verschillende zeldzame soorten, waaronder bedreigde vlinders die je elders nauwelijks meer tegenkomt. Voor mij was het jaren geleden dat ik nog een koninginnenpage in het wild zag.

Andere dieren die in de regio voorkomen zijn de wolf, das, wilde zwijnen, steenmarters, boommarters, vossen, herten en reeën. Wij zagen ze niet, maar wél meerdere hazelwormen die over het pad kronkelden. Bovenop de Brocken viel vooral het grote aantal sluipwespen op. Geen zorgen trouwens: ze steken niet.

De Harzer Grenzweg is het hele jaar door te lopen, maar de beste periode is van april tot en met augustus. In deze maanden heb je de meeste kans op aangenaam weer. Oktober is ook een mooie maand, vooral vanwege de herfstkleuren die het landschap extra sfeer geven. Ondanks de schade door de schorskever blijft het gebied in deze periode indrukwekkend.

Tussen november en februari is het vaak nat en kun je in de hogere delen sneeuw verwachten. Dat levert ongetwijfeld sprookjesachtige beelden op, maar wandelen is dan minder comfortabel.

Disclaimer: Deze wandeling is tot stand gekomen in samenwerking met Holland Mind en Wandern im Harz. Alles wat je leest is mijn persoonlijke mening/ervaring.