Göbekli Tepe, de oudste tempel ter wereld

Eeuwenlang lag het tempelcomplex verborgen onder een heuvelachtig boerenlandschap. Tijdens het ploegen stuitten boeren geregeld op grote stenen, die vaak werden verplaatst, opgestapeld of zelfs kapotgeslagen. Zonder het te beseffen, vernielden ze hiermee eeuwenoude bouwelementen. Wetenschappers stelden al langer vragen bij de opvallende heuvels in het verder vlakke landschap. Ze konden onmogelijk op natuurlijke wijze zijn ontstaan. De heuvel die later bekend zou worden als Göbekli Tepe, wat ‘navelberg’ betekent, viel daardoor extra op. In de jaren 60 vond een boer een steen die duidelijk door mensenhanden was bewerkt. Dat leidde tot verder onderzoek door wetenschappers van de universiteiten van Istanboel en Chicago. Onder leiding van de Amerikaanse archeoloog Peter Benedict werd het terrein verkend. Hij dacht dat het om een oude begraafplaats ging, en omdat er in islamitisch gebied geen graven opgegraven mogen worden, verdween de locatie al snel uit beeld.

Opgravingen in de jaren ‘90

De oude aantekeningen van Peter Benedict kwamen begin jaren 90 onder ogen van de Duitse archeoloog Klaus Schmidt. Zijn interesse was direct gewekt. Schmidt had in de jaren 80 al ervaring opgedaan met opgravingen in Oost-Turkije en besloot in 1994 een kijkje te nemen bij Göbekli Tepe. In eerste instantie leek er niets bijzonders te zien. Dankzij hulp van de lokale bevolking werd hij naar een andere plek op de heuvel geleid. Daar stuitte hij tussen een tapijt van vuursteen op een grote T-vormige pilaar. Schmidt realiseerde zich dat Benedict de pilaren waarschijnlijk had aangezien voor grafstenen, terwijl er helemaal geen sporen van graven waren. In samenwerking met het museum van Şanlıurfa startte hij grootschalige opgravingen. Daarbij werden indrukwekkende ontdekkingen gedaan.

Opbouw van het tempelcomplex

Göbekli Tepe bestaat uit drie archeologische lagen. De bovenste, Laag I, is de jongste en werd lange tijd gebruikt als landbouwgrond. Het bijzondere is dat het tempelcomplex niet verloren is gegaan door natuurlijke processen, maar bewust met aarde is bedekt. Waarom dit is gedaan, blijft onduidelijk, maar het heeft de structuren goed geconserveerd. In Laag II zijn resten van terrazzovloeren gevonden, vermoedelijk daterend uit 8000 voor Christus. De oudste laag, Laag III, bevat de indrukwekkendste vondsten. Hier ontdekte men monumentale T-vormige pilaren, opgesteld in cirkel- of ovaalvormige bouwwerken. De pilaren zijn versierd met reliëfs van dieren, abstracte symbolen en soms zelfs armen. Tot nu toe zijn vier van deze structuren blootgelegd, maar onderzoek wijst uit dat er nog minstens zestien onder de grond verborgen liggen.

Nog geen 10% van Göbekli Tepe is blootgelegd

Sinds het begin van de opgravingen in 1994 is nog maar een fractie van Göbekli Tepe blootgelegd. Archeologen schatten dat minder dan 10% van het totale terrein is onderzocht. Er wordt nog altijd actief gegraven en onderzocht, en de kans is groot dat er in de toekomst nog veel meer ontdekt zal worden.

Na de laatste ijstijd zwierven mensen nog als jager-verzamelaars door de natuur. Rond 11.000 voor Christus ontstonden in het Midden-Oosten en Anatolië, een regio die ook tot het bredere Mesopotamië wordt gerekend, de eerste nederzettingen. Göbekli Tepe lijkt echter niet bewoond te zijn geweest. Er zijn geen sporen van huizen of permanente bewoning gevonden. Wetenschappers vermoeden dat het complex werd gebouwd door jager-verzamelaars en diende als heilige plaats. De monumenten zouden zijn gebruikt voor religieuze ceremonies of rituelen. Er zijn geen graven ontdekt, maar wel botten van wilde dieren, graanvijzels en waterbekkens. Dat wijst erop dat Göbekli Tepe mogelijk een ontmoetingsplek was voor verschillende groepen mensen in de regio.

T-vormige pilaren

De meest indrukwekkende vondsten van Göbekli Tepe zijn de T-vormige pilaren. Vermoedelijk werden deze grote stenen uit een steengroeve gehakt en met menselijke kracht naar de heuvel vervoerd. Daar werden ze in cirkels geplaatst, omringd door stenen muren. Gezien het gereedschap dat de mensen destijds gebruikten, is dit een opmerkelijke prestatie. De pilaren zijn gemiddeld 2,15 meter hoog en wegen meerdere tonnen. Veel van de stenen zijn versierd met zorgvuldig uitgewerkte reliëfs van dieren en symbolen.

Reliëfs van dieren

Veel van de reliëfs tonen dieren en mythische wezens. Wat de precieze betekenis is, blijft onduidelijk. Verschillende reliëfs tonen vossen die lijken te springen. Mogelijk verwijzen ze naar de jacht van toen. Ook de oeros is te zien, een inmiddels uitgestorven dier. Ze worden vaak van bovenaf afgebeeld, wat zou kunnen wijzen op het perspectief van een jager, of op een dier dat zich verdedigt met gebogen kop. Andere herkenbare dieren zijn slangen, schorpioenen, zwijnen, stieren en leeuwen. Ook kraanvogels komen voor, al lijken sommige eerder menselijke trekken te hebben. Het zou kunnen dat dit mensen in kraanvogelkostuums zijn. In verschillende culturen staat de kraanvogel symbool voor een lang en wijs leven. Zelfs vandaag de dag worden in delen van Turkije en Japan nog baltsdansen van de kraanvogel nagedaan.

Abstracte pictogrammen

De abstracte pictogrammen op de pilaren zijn geen vorm van schrift. Wat ze precies betekenen, is niet bekend. Mogelijk hadden de symbolen destijds een heilige of rituele betekenis. In holentekeningen uit de jonge steentijd zijn soortgelijke symbolen gevonden.

Menselijke armen

Op sommige pilaren zijn reliëfs te zien die lijken op menselijke armen. Ze zijn over een lendendoek geplaatst en op enkele pilaren is zelfs een soort riem afgebeeld. Onderzoekers vermoeden dat deze pilaren menselijke figuren voorstellen. In de buurt van Göbekli Tepe werd ook een levensgroot beeld van een mens gevonden: de Urfa-man. Dit zou het oudste bekende menselijke beeldhouwwerk ter wereld zijn. Je kunt het beeld bekijken in het museum van Şanlıurfa.

Göbekli Tepe wordt gezien als een unieke archeologische plek vanwege de omvang van het complex en het grote aantal pilaren die in cirkels zijn geplaatst. In 1997 werd op zo’n 35 kilometer afstand een vergelijkbare vindplaats ontdekt: Karahan Tepe. Deze is echter kleiner en minder complex. Ook bij Nevali Çori zijn T-pilaren gevonden, maar deze locatie is inmiddels verdwenen onder het water van het Atatürkstuwmeer.

Omdat Göbekli Tepe waarschijnlijk het eerste monumentale bouwwerk van menselijke hand is, werd het in 2018 opgenomen op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Archeoloog Klaus Schmidt, die zijn leven wijdde aan het onderzoek van deze plek, heeft deze erkenning niet meer meegemaakt. Hij overleed in 2014 op zestigjarige leeftijd.

Göbekli Tepe was lange tijd nauwelijks bekend bij toeristen. Sinds de opname op de Werelderfgoedlijst van UNESCO is daar verandering in gekomen. Om de vindplaats te beschermen is er een dakconstructie geplaatst en wandel je als bezoeker via een platform rondom het complex. Dat oogt misschien minder sfeervol, maar het is noodzakelijk om de opgravingen te behouden. Fotograferen is daardoor iets lastiger, omdat de stenen grotendeels in de schaduw liggen.

Toch blijft Göbekli Tepe een indrukwekkende plek. Het is fascinerend om te zien wat mensen duizenden jaren geleden al konden bouwen met simpel gereedschap. De reliëfs, pictogrammen en menselijke armen op de pilaren zijn goed te herkennen. Rondom het platform staan informatieborden in het Turks en Engels. Het terrein is niet heel groot. Op dit moment zijn er vijf cirkelvormige bouwwerken zichtbaar. Neem de tijd om alles rustig te bekijken. Ik heb zelf ongeveer een uur rondgelopen bij de opgravingen.

Bezoek het museum

Bezoek ook het kleine museum bij de ingang van Göbekli Tepe. In dit museum kom je meer te weten over de geschiedenis van de site en de regio. Op een groot scherm wordt in een animatie uitgelegd hoe de neolithische beschaving is ontstaan en hoe het tempelcomplex waarschijnlijk werd gebouwd.

Göbekli Tepe ligt op ongeveer 12 kilometer ten noordoosten van Şanlıurfa en op zo’n 50 kilometer van de Syrische grens. Vanuit Şanlıurfa kun je de archeologische site makkelijk bereiken met een huurauto. Volg de D-400 en let op de borden; Göbekli Tepe staat duidelijk aangegeven. Je kunt parkeren vlak bij de ingang. Is het druk, dan moet je al bij de hoofdweg parkeren en brengt een shuttlebus je naar de kassa. Daar koop je je tickets en kun je eventueel het museum bezoeken. Een tweede shuttlebus brengt je daarna naar de opgravingen.

Je kunt ook met de bus naar Göbekli Tepe. Drie keer per dag vertrekt er een bus vanaf het Şanlıurfa Museum en het Abide busstation. Een enkele rit kost ongeveer 5 TL en duurt een half uur. Om 12.00, 15.00 en 18.00 gaat er een bus terug naar Şanlıurfa. Zelf overnachtte ik in Elçi Konağı Butik Otel, een sfeervol hotel op loopafstand van het centrum. Bekijk hier andere hotels in Şanlıurfa.

Göbekli Tepe ligt ver van de bekende toeristische plekken in Turkije. Vanuit Istanboel kun je een tour boeken, maar deze zijn vaak prijzig. Een beter idee is om een paar dagen in Zuidoost-Anatolië te verblijven. Deze regio is nog vrij onbekend, maar zeker de moeite waard. Naast Göbekli Tepe kun je ook Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin en Diyarbakır bezoeken. Andere indrukwekkende plekken zijn Berg Nemrut, Harran, Hasankeyf en de antieke stad Zeugma. In 2022 maakte ik zelf een reis van 11 dagen door deze regio. Bekijk hier mijn route.