Ondergrondse stad Osówka

Toen de geallieerde luchtaanvallen toenamen, besloot nazi-Duitsland om strategische wapenproductie te verplaatsen naar veiligere gebieden, waaronder de regio Neder-Silezië. Ondergrondse bunkers moesten dienen als wapenfabrieken en schuilplaatsen voor hooggeplaatste functionarissen. In 1942 ging ‘Project Riese’ van start, na overleg tussen Albert Speer (toenmalig minister van Bewapening en Munitie) en de leiding van Organisation Todt. Het doel was om een ondergronds netwerk aan te leggen met wegen, waterleidingen, elektriciteit en telefoonverbindingen.

Tot op de dag van vandaag blijft het gissen naar het werkelijke doel van dit enorme project. Er zijn geen documenten gevonden die het plan verder toelichten. De enige beschikbare informatie komt uit de memoires van Albert Speer. Voor het ontwerp werden specialisten uit Duitsland, Italië, Oekraïne en Tsjechië ingeschakeld, maar het zware werk werd uitgevoerd door dwangarbeiders en krijgsgevangenen.

Omdat de bouw te traag verliep naar de zin van Adolf Hitler, werden nog meer gevangenen uit nabijgelegen concentratiekampen ingezet. Naar schatting hebben meer dan 13.000 mensen aan het project gewerkt, waarvan een groot deel uit Auschwitz afkomstig was. De omstandigheden waren zwaar. De arbeiders waren ziek, uitgeput en ondervoed. Ze kregen nauwelijks medische zorg en werden wreed behandeld. Meer dan 5.000 gevangenen overleefden het werk niet.

In februari 1945 naderde het front. De kampen werden ontruimd en Project Riese werd stilgelegd, ver voor voltooiing. In totaal werd slechts negen kilometer aan tunnels uitgegraven. Toen het Rode Leger arriveerde, bleken er nog steeds gevangenen in het complex te werken. Velen van hen konden nauwelijks bevatten dat de oorlog voorbij was.

Diep in de Osówka-berg ligt een van de meest toegankelijke delen van Project Riese. Het ondergrondse complex bestaat uit een netwerk van tunnels en kamers, bereikbaar via twee ingangen. Een groot deel is nog onafgewerkt. Minder dan tien procent van de ruimtes is met beton verstevigd. Er is een verticale schacht van vijftig meter gebouwd die naar het oppervlak leidt. Ook zijn er twee dammen en resten van hydraulische installaties aangetroffen, waarvan de functie tot op vandaag onbekend is.

Het Osówka-complex is nooit afgemaakt. Er wordt aangenomen dat de bouw nog zo’n anderhalf jaar had moeten doorgaan om het plan te voltooien. Sinds de jaren negentig is men gestart met het toegankelijk maken van het gebied. In 1996 gingen de deuren open voor bezoekers. Tegenwoordig kun je een deel van het mysterieuze tunnelstelsel met een gids verkennen.

Tijdens onze reis door het noorden van Tsjechië wilden we de rotsformaties van Adršpach bezoeken. Maar net toen we daar aankwamen, begon het stevig te regenen. Wandelen in de buitenlucht was geen goed idee meer, dus gingen we op zoek naar een alternatief. Via TripAdvisor kwamen we uit bij de ondergrondse stad Osówka, net over de grens in Polen. Dat klonk interessant genoeg voor een spontane omweg.

Bij aankomst bleek dat we direct konden aansluiten bij de eerstvolgende rondleiding: de ‘Historische Route’. Bij de kassa kochten we tickets en huurden we een audioguide. Vanwege coronamaatregelen kregen we ook een haarnetje en handschoenen mee. Niet veel later stonden we met een groep bij de ingang van het complex. Onze gids verwelkomde iedereen in het Pools en we kregen een helm uitgereikt. Daarna gingen we de tunnels in.

De grot is vochtig en op de grond liggen plassen water. De helmen zijn geen overbodige luxe, want het plafond is op sommige plekken behoorlijk laag. We moeten goed opletten dat we onze hoofden niet stoten. Tijdens de rondleiding stoppen we meerdere keren om korte films te bekijken die als projecties op de muren worden getoond. Gelukkig hebben we een audioguide, want zowel de films als de uitleg van de gids zijn volledig in het Pools. Via de audiotour horen we meer over het begin van Project Riese en de rol van de gevangenen bij de bouw van dit ondergrondse complex.

Een van de meest indrukwekkende delen is de grootste ruimte van het complex. De muren zijn hier ongeveer acht meter hoog en het plafond is bedekt met houten panelen, klaar om ooit met beton te worden afgewerkt. Zo ver is het echter nooit gekomen. De ruimte voelt theatraal aan en het is bijna onvoorstelbaar onder welke omstandigheden hier gewerkt werd. In vergelijking met de bunkers in Normandië is dit van een totaal andere orde. Verspreid door het complex zijn nog verschillende originele onderdelen uit de oorlogstijd te zien. De nazi’s probeerden veel te vernietigen voordat ze vertrokken en na de oorlog is er nog flink geplunderd. Toch zijn er aan het einde van de route nog allerlei overblijfselen te bewonderen, waaronder wapens, explosieven en raketten.

De Duitsers moeten een goede reden hebben gehad om zoveel geld, materialen en mensen in dit project te steken. Alles gebeurde bovendien in het grootste geheim. De tunnels zijn zo ruim dat er zelfs een spoorlijn zou kunnen worden aangelegd. Volgens geruchten hebben de nazi’s ergens in deze regio een trein volgestouwd met goud verstopt, diep onder de grond. De vermeende waarde loopt op tot ruim 28 miljard euro. Niet gek dus dat goudzoekers jarenlang ieder stukje grond hebben afgezocht. Tot op vandaag is de zogenoemde goudtrein echter nog altijd niet gevonden.