Projekt Arado, ‘Hitlers verloren laboratorium’

In 1921 kocht Heinrich Lübbe de gebouwen van het failliet verklaarde Flugzeugbau Friedrichshafen. Drie jaar later werd de productie van vliegtuigen hervat onder de naam Arado Handelsgesellschaft. Na de machtsovername door de nazi’s in 1933 groeide Arado uit tot een van de eerste leveranciers van militaire vliegtuigen aan de Luftwaffe. Het bedrijf leverde onder andere de gevechtsvliegtuigen Arado Ar 65 en Ar 68.

Het Rijksluchtvaartministerie (Reichsluftfahrtministerium) drong er bij eigenaar Lübbe op aan om lid te worden van de nazipartij. Toen hij dit weigerde, werd hij gearresteerd. Arado werd vervolgens genationaliseerd en ging verder als Arado Flugzeugwerke GmbH.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde de productie van kogellagers een belangrijke rol in de Duitse oorlogsindustrie. In het Zuid-Duitse Schweinfurt bevonden zich grote fabrieken waar kogellagers werden gemaakt – cruciale onderdelen voor voertuigen, vliegtuigen en schepen. In augustus en oktober 1943 voerden de geallieerden zware bombardementen uit op de stad. Ondanks hevige luchtafweer trof ongeveer de helft van de bommen de fabrieksterreinen. De schade was aanzienlijk en leidde tot een productiedaling van meer dan 30 procent.

Om toekomstige aanvallen te vermijden, besloot men de productie te decentraliseren. Onder meer Neder-Silezië werd aangewezen als zogenaamd veiliger gebied. Hier werden voormalige textielfabrieken omgebouwd tot werkplaatsen en oude mijnen herbestemd voor industriële doeleinden. Machines en technici uit Schweinfurt werden overgeplaatst en de doelstelling was om dagelijks zo’n 20.000 kogellagers te produceren.

Rond dezelfde tijd werkte men aan de ontwikkeling van de Arado 234, de eerste operationele straalbommenwerper ter wereld. Zowel de ontwerp- als ontwikkelingsafdeling van Arado werd verplaatst naar Kamienna Góra. Daar kregen ingenieurs ook de opdracht een nieuw vliegtuig te ontwerpen: de Arado 555, met een futuristische vliegende vleugelconstructie.

Om de werkzaamheden te ondersteunen werd in juli 1944 een subkamp van concentratiekamp Gross-Rosen opgericht in Kamienna Góra. Hier werden uitsluitend mannelijke gevangenen ingezet voor dwangarbeid in de kogellagerfabriek Fa. Kugelfischer. Daarnaast moesten ze ondergrondse tunnels graven voor het groeiende productienetwerk. De exacte plannen van de nazi’s blijven tot op heden deels onduidelijk, maar vermoedelijk had men nog grotere ambities met het ondergrondse complex.

In februari 1945 kwam er een abrupt einde aan Projekt Arado toen het Rode Leger vanuit het oosten naderde en het gebied werd geëvacueerd. De ondergrondse locatie is tegenwoordig toegankelijk als museum. Er zijn plannen om in de toekomst nog twee andere complexen in de regio open te stellen voor publiek.

Ik bezocht Projekt Arado in 2020 tijdens een reis door het noorden van Tsjechië. Dat we deze locatie ontdekten was puur toeval. Oorspronkelijk wilden we gaan wandelen in Adršpach, maar door een flinke regenbui gingen we op zoek naar een overdekt alternatief. Via Tripadvisor kwamen we uit bij Projekt Arado, net over de grens in Polen. Van de Poolse informatie op de website werden we niet veel wijzer, maar de foto’s zagen er interessant uit. We besloten het erop te wagen en reden de grens over richting Kamienna Góra.

Aangekomen in Kamienna Góra blijken we precies op tijd voor de volgende rondleiding. Er is wel één nadeel: geen van de gidsen spreekt Engels en er is ook geen audioguide beschikbaar. Toch besluiten we aan te sluiten bij een Poolse groep. Een metalen poort opent zich en via een donker grottenstelsel beginnen we aan de tour.

De eerste ruimte die we betreden is ingericht als een soort laboratorium. Er liggen poppen in bedden en op een brancard. Door de reageerbuisjes en opstellingen lijkt het alsof hier testen zijn uitgevoerd, mogelijk zelfs op mensen.

We lopen verder door lange, donkere gangen. Op de muren zijn nog enkele Duitse opschriften uit de oorlogsjaren te zien. Sommige delen van het gangenstelsel staan volledig onder water en zijn daardoor niet toegankelijk. Het roept de vraag op hoe uitgestrekt dit netwerk ooit moet zijn geweest.

Hoe dieper we de grotten inlopen, hoe meer sporen uit de Tweede Wereldoorlog zichtbaar worden. We zien ontwerpen van de Arado 555 en oude communicatieapparatuur. Naast onderdelen en kogellagers liggen er ook verroeste bommen, granaten, geweren en munitie opgeslagen in houten kisten, nog altijd voorzien van nazisymbolen. Op een muur staat met grote letters: “Achtung! Explosionsgefahr!” Het maakt de sfeer extra beklemmend. Gezien de hoeveelheid achtergelaten materiaal is het duidelijk dat dit complex een bredere functie had dan alleen de productie van kogellagers of het ontwerpen van vliegtuigen.

Jammer genoeg konden we het volledige verhaal tijdens de rondleiding niet volgen. Ik had graag meer gehoord over de achtergrond van Projekt Arado en de voorwerpen die hier zijn opgeslagen. Ook online is maar weinig betrouwbare informatie te vinden. Mocht jij meer weten over deze locatie of waardevolle aanvullingen hebben, laat het me gerust weten.

Wil je nog meer sporen van de Tweede Wereldoorlog ontdekken in deze regio? Op minder dan een uur rijden van Kamienna Góra ligt de ondergrondse stad van Osówka , waar je ook een rondleiding kunt volgen.