Theresienstadt, concentratiekamp en getto in Tsjechië

Terezín werd aan het einde van de 18e eeuw gesticht door keizer Jozef II, die de stad naar zijn moeder vernoemde. De stad werd als garnizoensstad gebouwd om aanvallen uit het noordwesten te kunnen verdedigen ten tijde van de rivaliteit tussen Oostenrijk en Pruisen. Het fort bestond uit een woongedeelte en een militair gedeelte. Ruim 5600 soldaten van het Tsjechische leger werden hier geplaatst, maar in tijden van oorlog kon dit oplopen tot 11.000 soldaten. Het fort werd omringd door loopgraven en laaggelegen gebieden zodat deze konden worden overstroomd bij eventuele aanvallen. In de tweede helft van de 19e eeuw deed het fort ook dienst als gevangenis en tijdens de Eerste Wereldoorlog was dit een politiek gevangenkamp.

Tweede Wereldoorlog

Toen het Oostenrijkse-Hongaarse rijk uiteen viel werd de stad deel van Tsjechoslowakije. Het gebied stond bekend als Sudetenland, waar veel etnische Duitsers woonden. Dit werd door Nazi-Duitsland gebruikt om de grenzen van Duitsland uit te breiden. Sudetenland werd op 10 oktober 1938 geannexeerd en op 10 juni 1940 naar de Gestapo het bevel in Terezín over en vanaf toen werd de stad gebruikt als gevangenis voor politieke gevangenen. Ook werd de stad hernoemd naar Theresienstadt. Later werd de stad gebruikt als concentratiekamp. Joden uit Tsjechoslowakije, Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Hongarije, Polen en Denemarken werden hierheen gestuurd. Vanaf deze plek werden veel Joden doorgestuurd naar andere kampen zoals Auschwitz.

De leefomstandigheden in Theresienstadt werden steeds slechter. Voor de oorlog woonden er zo’n 7000 mensen in de stad, maar tijdens de oorlog werden er zo’n 50.000 gehuisvest. Er was weinig voedsel en vanwege ziektes en marteling stierven alleen al in 1942 zo’n 16.000 bewoners. Wie zich verzette tegen de Duitsers kwam in het kleine fort terecht, waar de omstandigheden nog slechter waren.

Modelstad

Theresienstadt speelde een belangrijke rol in de propaganda van de nazi’s. In 1943 werden 500 Deense Joden naar Theresienstadt gestuurd. De Deense regering eiste dat het Rode Kruis toegang kreeg tot de gevangenen. Om de slechte omstandigheden te verdoezelen werden cafés en winkels in het kamp gebouwd om de waan te wekken dat dit een normale stad was. De gevangenen kregen de opdracht om vrolijk mee te doen aan alle evenementen en om de overbevolking verborgen te houden, werden voor het bezoek van het Rode Kruis nog vele Joden naar Auschwitz gestuurd. Het Rode Kruis kwam een kijkje nemen en was tevreden over de opvang van de Joden in het kamp. Ze waren erin getrapt. Hierop besloten de nazi’s om een propagandafilm over Theresienstadt te maken zodat ze de geallieerden ook konden bedriegen. Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet toont beelden van ‘gelukkige’ gevangenen, alsof Hitler de Joden een mooie stad heeft gegeven. Na de voltooiing van de film werd iedereen die aan de film had meegewerkt vergast.

Dodental

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden in totaal 140.000 Joden gedeporteerd naar Theresienstadt. Ruim 33.000 gevangenen stierven in de stad en zo’n 88.000 Joden werden gedeporteerd naar vernietigingskampen. Bij de bevrijding waren nog 19.000 gevangen in leven.

Na de oorlog

De eerste Tsjechen keerden in juni 1946 terug naar de stad. Theresienstadt werd gerestaureerd en is tegenwoordig een belangrijke toeristische bestemming waarbij bezoekers meer te weten kunnen komen over de geschiedenis van deze stad. Nog altijd bestaat de stad uit twee delen; de Main Fortress en de Small Fortress. Een bezoek aan Theresienstadt is een aparte ervaring. Er hangt een vreemde, bedrukkende sfeer in de stad en het ziet er leeg en vrij deprimerend uit.

De geschiedenis van Theresienstadt is behoorlijk verdrietig en erg vrolijk word je er niet van. Theresienstadt voelt niet aan als een voormalig kamp, zoals bijvoorbeeld Auschwitz. Het is in die zin gewoon een klein stadje. Toch kan ik een bezoek aanraden, al is het alleen maar om even stil te staan bij de gebeurtenissen die hier hebben plaatsgevonden. Trek ongeveer een halve dag tot een hele dag uit voor je bezoek aan Theresienstadt. Hieronder vind je een lijst van bezienswaardigheden in Theresienstadt die je niet mag overslaan.

The National Cemetery

Voordat de geallieerden Theresienstadt bevrijdden werd nog een groot deel van de gevangenen geëxecuteerd en in massagraven gedumpt. Na de oorlog werden deze mensen opgegraven en kregen ze hun laatste rustplaats naast het kamp. Op de begraafplaats vindt je 2386 individuele graven. Het is direct een verdrietig beeld voordat je het kamp bezoekt.

Small Fortress

De meest indrukwekkende plek van Theresienstadt is zonder twijfel het getto in het Small Fortress. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd dit deel door de gestapo gebruikt als gevangenis. Bezoekers kunnen een indruk krijgen hoe de omstandigheden van de gevangenen hier moet zijn geweest. Persoonlijk krijg ik altijd de kriebels wanneer ik de teksten ‘Arbeit macht frei’ zie op dit soort locaties. Je kunt de voormalige cellen en barakken bekijken. Ze zijn zo veel mogelijk intact gehouden en sommige ruimtes zijn nog voorzien van het meubilair. In een aantal barakken zijn tegenwoordig kunstexposities te zien. Daarnaast kun je ook nog door de ondergrondse tunnels van het fort lopen. Wanneer je de tunnels uit loopt kom je terecht op een plek waar de executies werden uitgevoerd en waar een massagraf is gelegen. Het is aan te raden om deze locatie te bezoeken onder begeleiding van een gids, zodat je meer informatie krijgt over deze locatie.

Gettomuseum

Het Gettomuseum is gevestigd in het Main Fortress. In dit museum kun je meer te weten komen over de erbarmelijke leefomstandigheden van het kamp. Er is hier echt heel veel informatie. Je kunt verhalen lezen van overlevenden en beelden bekijken. In de kleine bioscoopruimte kun je delen zien van de propagandafilm die de nazi’s hebben gemaakt. Ook hangen er vele tekeningen van gevangengenomen kinderen.

Crematorium en begraafplaats

In het begin werden overleden nog begraven, maar door ruimtegebrek zijn de nazi’s overgestapt op cremeren. Het as van de overledenen werd bewaard in urnen van hout en later zelfs papier. Zo wilde men doen geloven dat iedere overledene een eervolle begrafenis zou krijgen, maar aan het eind van de oorlog werd een deel verbrand en in de rivier gestort. Het crematorium staat er nog steeds en doet dienst als een klein museum. Hier kun je nog de vier grote ovens en een autopsieruimte zien. Rondom het crematorium ligt de begraafplaats.

Wanneer je richting het crematorium loopt, wandel je langs twee vestingwerken waarin een mortuarium en gebedsruimten waren gevestigd. Ook kun je nog een deel van het spoor zien waarover de gevangenen Theresienstadt binnenkwamen of werden gedeporteerd.

Magdeburg Barak

De Magdeburg Barak is een klein museum in het Main Fortress. Hier kun je een idee krijgen hoe een barak eruit heeft gezien gedurende de oorlog middels een replica. Verder kun je ervaren hoe belangrijk muziek en kunst in die tijd was.

Ben jij net als ik ook geïnteresseerd in plekken die te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog? Tijdens mijn trip door Tsjechië maakte ik ook een uitstap naar Polen en bezocht ik Projekt Arado, Hitler’s geheime laboratorium.