Theresienstadt, concentratiekamp en getto in Tsjechië

Terezín werd aan het einde van de 18e eeuw gesticht door keizer Jozef II, die de stad naar zijn moeder Maria Theresia vernoemde. De stad werd opgezet als garnizoensstad en moest het Habsburgse rijk beschermen tegen aanvallen uit het noordwesten, tijdens de spanningen met Pruisen. Het fort bestond uit een civiel en een militair gedeelte. In vredestijd waren er zo’n 5.600 soldaten gestationeerd, maar dit kon in oorlogstijd oplopen tot 11.000. Rondom de stad werden grachten en laaggelegen gebieden aangelegd die bij dreiging onder water gezet konden worden. In de tweede helft van de 19e eeuw werd het fort ook gebruikt als gevangenis en tijdens de Eerste Wereldoorlog fungeerde het als politiek detentiekamp.

Tweede Wereldoorlog

Na het uiteenvallen van het Oostenrijk-Hongaarse rijk werd Terezín onderdeel van Tsjechoslowakije. Hoewel het niet in het Sudetenland lag, werd het gebied in 1939 bezet door nazi-Duitsland. Op 10 juni 1940 nam de Gestapo het bevel over in Terezín en werd de stad ingericht als gevangenis voor politieke tegenstanders van het regime. Later werd het omgevormd tot een getto en doorgangskamp voor Joden uit onder meer Tsjechoslowakije, Duitsland, Oostenrijk, Nederland, Polen, Hongarije en Denemarken. Van hieruit werden velen gedeporteerd naar vernietigingskampen zoals Auschwitz.

De omstandigheden in Theresienstadt verslechterden snel. Voor de oorlog woonden er zo’n 7.000 mensen in de stad, maar tijdens de bezetting werden er meer dan 50.000 mensen ondergebracht. Er was nauwelijks voedsel en door ziektes, ondervoeding en mishandeling overleden alleen al in 1942 ruim 16.000 mensen. Wie zich verzette, belandde in het Small Fortress, waar de leefomstandigheden nog grimmiger waren.

Modelstad

Theresienstadt werd ook gebruikt als propaganda-instrument. In 1943 arriveerden 500 Deense Joden in het kamp. Onder internationale druk stond het Rode Kruis erop hen te bezoeken. Om de erbarmelijke werkelijkheid te verdoezelen, bouwden de nazi’s schijnwinkels, een café en nepvoorzieningen. Veel gevangenen moesten deelnemen aan toneelmatige activiteiten, en voorafgaand aan het bezoek werden duizenden gedeporteerd om overbevolking te verhullen. Het bezoek maakte indruk: het Rode Kruis rapporteerde positief. Aansluitend werd een propagandafilm opgenomen met de titel Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet, waarin het kamp werd voorgesteld als een modelstad. Vrijwel alle betrokkenen bij de filmopnames werden kort na de opnames naar Auschwitz gestuurd en vermoord.

Dodental

In totaal werden ongeveer 140.000 Joden naar Theresienstadt gedeporteerd. Zo’n 33.000 stierven in het kamp zelf, en ruim 88.000 werden doorgestuurd naar andere kampen, waarvan de meeste de oorlog niet overleefden. Bij de bevrijding in 1945 waren er nog circa 19.000 gevangenen in leven.

Na de oorlog

In juni 1946 keerden de eerste Tsjechische inwoners terug naar Terezín. De stad werd gedeeltelijk gerestaureerd en kreeg een nieuwe functie als herdenkingsplek en toeristische bestemming. Bezoekers kunnen hier meer te weten komen over de geschiedenis van het kamp en de rol die Terezín speelde tijdens de Tweede Wereldoorlog. De stad bestaat nog altijd uit twee delen: de Main Fortress en de Small Fortress. Een bezoek aan Theresienstadt laat een duidelijke indruk achter. Veel gebouwen ogen verlaten en de geschiedenis is op verschillende plekken nog goed voelbaar. De sfeer is ingetogen en weerspiegelt de beladen gebeurtenissen die zich hier hebben afgespeeld.

De geschiedenis van Theresienstadt is zwaar en aangrijpend. In tegenstelling tot plekken als Auschwitz voelt Terezín tegenwoordig niet direct aan als een voormalig kamp. Het oogt als een gewoon stadje, maar de sporen van het verleden zijn nog altijd aanwezig. Een bezoek is zeker de moeite waard, al is het alleen om stil te staan bij wat zich hier heeft afgespeeld. Reken op een halve tot hele dag voor je bezoek, afhankelijk van hoeveel plekken je wilt bekijken. Hieronder vind je een overzicht van bezienswaardigheden die je niet mag missen.

The National Cemetery

Vlak voor de bevrijding van Theresienstadt werden nog veel gevangenen geëxecuteerd. Velen van hen kwamen terecht in massagraven. Na de oorlog werden de slachtoffers herbegraven op de begraafplaats naast het kamp. Hier vind je 2.386 individuele graven. De begraafplaats is vaak de eerste plek die je bezoekt en vormt een stille en confronterende herinnering aan de tragedie die zich hier heeft afgespeeld.

Small Fortress

Een van de meest indrukwekkende plekken van Theresienstadt is het Small Fortress. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd dit deel van het fort door de Gestapo gebruikt als gevangenis voor politieke tegenstanders en andere gevangenen. Bezoekers krijgen hier een indringend beeld van de omstandigheden waaronder mensen destijds werden vastgehouden. Je kunt de voormalige cellen en barakken bezichtigen, waarvan een aantal nog zijn ingericht met het oorspronkelijke meubilair. Sommige ruimtes worden tegenwoordig gebruikt voor tijdelijke kunstexposities.

Daarnaast kun je door de smalle ondergrondse tunnels lopen, die onderdeel waren van het verdedigingssysteem van het fort. Aan het einde van deze route bereik je een binnenplaats waar tijdens de oorlog executies plaatsvonden en waar zich nu een massagraf bevindt. Een rondleiding met gids is aan te raden, omdat je op die manier meer context en achtergrondinformatie krijgt over deze plek.

Gettomuseum

Het Gettomuseum is gevestigd in het Main Fortress en richt zich op de geschiedenis van het getto in Theresienstadt. Het museum biedt uitgebreide informatie over het dagelijks leven, de leefomstandigheden en de rol van het kamp tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je vindt er persoonlijke verhalen van overlevenden, historische documenten en beeldmateriaal. In een kleine filmzaal worden fragmenten vertoond van de propagandafilm die in opdracht van de nazi’s werd gemaakt. Ook zijn er indrukwekkende tekeningen te zien van kinderen die hier gevangen zaten.

Crematorium en begraafplaats

In de beginperiode van het kamp werden overleden gevangenen nog begraven. Vanwege het toenemende aantal doden en een tekort aan ruimte besloten de nazi’s later over te gaan tot crematie. De as van de overledenen werd bewaard in urnen van hout en later zelfs van papier, om de schijn op te houden dat iedereen een respectvolle begrafenis kreeg. Tegen het einde van de oorlog werd een deel van deze urnen verbrand en het overgebleven as in de nabijgelegen rivier geloosd.

Het crematorium is nog steeds te bezoeken en doet nu dienst als klein museum. Je kunt hier onder andere vier originele ovens en een autopsieruimte bekijken. Rondom het gebouw bevindt zich een begraafplaats die herinnert aan de duizenden slachtoffers van het kamp.

Langs de route naar het crematorium wandel je langs twee vestingwerken die vroeger dienst deden als mortuarium en gebedsruimten. Ook kun je hier een deel van het voormalige spoortracé zien, waarover gevangenen naar Theresienstadt werden gebracht of later gedeporteerd naar andere kampen.

Magdeburg Barak

De Magdeburg Barak is een van de bezienswaardigheden in het Main Fortress en fungeert als klein museum over het dagelijks leven in het getto. In een nagebouwde ruimte krijg je een indruk van hoe de barakken er tijdens de oorlog uitzagen, inclusief slaapvertrekken en gedeelde voorzieningen.

Daarnaast is er in dit deel van het museum veel aandacht voor het culturele leven in Theresienstadt. Ondanks de zware omstandigheden vonden kunst en muziek hier verrassend veel ruimte. Gevangenen organiseerden concerten, toneelstukken en tentoonstellingen, en probeerden zo een gevoel van menselijkheid te behouden. De tentoonstelling laat zien hoe deze vormen van expressie niet alleen afleiding boden, maar ook een manier waren om hoop en identiteit vast te houden.

Ben je net als ik geïnteresseerd in plekken die te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog? Tijdens mijn reis door Tsjechië maakte ik ook een uitstap naar Polen, waar ik Projekt Arado bezocht, een ondergronds complex dat bekendstaat als Hitler’s geheime laboratorium.