Betoverend Iran

Dat Iran vele gezichten heeft, was me snel duidelijk geworden. Teheran bleek een pruttelende heksenketel. De stad telt acht miljoen inwoners en wordt bereden door de helft van alle in het land geregistreerde auto’s. Zegt dat genoeg? Teheran toonde zich tegelijk exotisch en banaal, verstikkend en chaotisch. Toeristen warden er vooral bekoord door een aantal schitterende musea. Kroonjuwelen, onbetaalbare tapijten, oude en verluchte koranmanuscripten, kunstige artefacten uit duizenden jaren geschiedenis, ze vormen een zeer geschikt aperitief voor deze rondreis.

Na Teheran volgde een kort bezoek aan de heilige stad Qom, waar er rond de gouden koepel van het Hazrat-e Masmeh mausoleum een drukte van belang heerste. Het schrijn van de kuise Fatimah, de zus van een befaamde imam uit de 9^e eeuw, is een veel bezocht bedevaartsoord en het zag er – letterlijk en figuurlijk – zwart van het volk. Naast ingetogen mannen en getulbande mullahs, zag ik vooral veel in het zwart gehulde vrouwen. In Qom moeten ze allemaal de chador dragen. De sfeer rond het schrijn ervoer ik als lichtjes geladen, maar dat zal wel iets te maken hebben met de geur van het verbodene: ongelovigen komen het heiligdom niet in. Toch geprobeerd maar bot gevangen.

Kashan was de volgende halte en een rustpauze voor het oog, want het was de eerste ‘doordeweekse’ stad op mijn route. lk lunchte er in het Dellpazir restaurant, uitgebaat door de Engelse Jane en haar lraanse man. Goede keuken, een van de betere tijdens mijn rondreis. En dan kwam de licht verbijsterende confrontatie met het bergdorp Abyaneh , verstopt aan de voet van de bijna 4.000 meter hoge berg Karkas.

Abyaneh is een palet van bruin leem en rode oker. Het dorp, dat terrasvormig tegen een helling aanleunt, is in 1300 jaar nauwelijks veranderd. De kleine woningen staan er tegen elkaar geplakt, als een angstige samengetroepte kudde. Tientallen blokhuisjes zijn niet meer dan ruïnes, wat soms de indruk van een spookdorp oproept. Andere zijn met primitieve middelen opgelapt. Hier en daar zie je nog een pand dat eeuwen geleden aan een rijke familie heeft toebehoord, maar dat de strijd tegen de tand des tijds aan het verliezen is. Straten zoals wij die kennen, zijn er niet. Met uitzondering van de weg die naar het dorp leidt, zal je er geen asfalt of enige vorm van wegbedekking vinden. Er zijn alleen maar ruwe, kronkelende stegen, omhoog en omlaag, met trappen uitgehakt in de rotsen of modderpaden bezaaid met stenen. Enkel de hoofdweg door het dorp – en dat is een iets bredere steeg – werd met plaveien belegd, waarschijnlijk omdat Abyaneh door de toeristen is ontdekt.

In het dorp wonen een paar honderd mensen en die zien er soms… een beetje vreemd uit. Vanwege de geïsoleerde ligging moet er door de eeuwen heen tamelijk wat inteelt geweest zijn. Aan sommige inwoners kan je dat merken. Veel activiteit is er niet in het dorp. In de stoffige straatjes zal je een paar nieuwsgierige kinderen, misschien een pakezel en vooral oudere vrouwen tegen het lijf lopen. Eentje nodigde me uit in haar huiskamer en schotelde me gedroogde mirabellen voor. Terwijl ik in gedachten noteerde dat echte gastvrijheid nog bestond, maakte ze met gebarentaal duidelijk wat mijn ‘amuse-bouche’ moest kosten. Een van haar dorpsgenoten verkocht huisvlijt, waaronder een vreemd versiersel dat vooral uit gedroogde erwten bestond. Om op te hangen aan de muur of om soep mee te maken? lk ben er nog steeds niet achter gekomen. Ze bood me ook iets te eten aan dat volstrekt oneetbaar was – en deze keer was het gratis. Op de terugweg werd ik  nog  verbaal gemolesteerd door een dwergvrouwtje met een rare stem, die klonk alsof ze een teug helium op had. Wat ze kwijt wou, is me nooit duidelijk geworden. Naast haar stak een vriendelijke, 200 jaar oude man een hand uit. lk greep ze vast en schatte ondertussen dat ze in 180 jaar niet meer gewassen was. Abyaneh in een woord? Fascinerend.

Fascinatie. Het woord zal een week lang niet uit mijn gedachten gaan. Het is geen originele of zelf bedachte term. Hij wordt al eeuwenlang gebruikt door reizigers die kennis maakten met de geraffineerde cultuur en de kunstschatten van Perzië, en die het land doorkruisten van stad naar stad. Een van de klassieke pleisterplaatsen steekt met kop en schouders boven de andere uit: Isfahan, de parel van het oosten. Wie Isfahan heeft gezien, heeft de halve wereld gezien, zei men al in de 16^e eeuw. Door een dergelijke uitspraak staan je verwachtingen natuurlijk hoog gespannen. Nog even geduld. Vanavond ben ik in Isfahan.

Het is vrij laat als we in de stad aankomen. De bus draait een rondje op het Imam Khomeiniplein, dat de meeste lraniërs nog steeds bij de oude naam noemen: Naqsh­ e Jahan. Het is een van de meest bekende pleinen uit de islamwereld, maar de eerste aanblik ontgoochelt me een beetje. De monumenten zijn wel fraai verlicht, maar het geheel komt niet ten volle tot zijn recht. In de 17^e eeuw was het anders: toen werd de plaats verlicht door een woud van fijne lantaarnpalen, waaraan 50.000 lampen in aardewerk hingen. Ook de sfeer die de meeste West-Europese pleinen kenmerkt, ontbreekt. Wat ik bij mijn aankomst nog niet weet, is dat de beste tijd om op het Naqsh-e Jahan rond te slenteren de late namiddag en de valavond is.

Mijn derde dag in Iran begin zoals de vorige: onder een schitterend blauwe hemel en een stralende zon. Vandaag wordt Isfahan’s schatkist geopend, maar het zal twee dagen vergen om alles te bekijken. Mocht je alle hoogtepunten van de stad bij elkaar kunnen vegen, dan bekwam je een nooit geziene sprookjesstad, van een schoonheid die alle westerse verbeeldingskracht te boven gaat. Maar zelfs al liggen de parels een beetje verspreid, hun overweldigend effect blijft constant boeien. Zelfs de meest verwende reiziger moet daar stil bij worden.

De kroonjuwelen van Isfahan bevinden zich aan het Naqhs-e Jahan plein, dat men soms ook gewoon Maydan genoemd (Perzisch woord voor plein). Het plein, 512 op 159 meter groot en omgord door rijen winkelpanden, vormde het hart van het nieuwe stadsdeel dat sjah Abbas I op het einde van de 16^e eeuw liet uittekenen. De grote vier langs het plein zijn de lmam-moskee, waarvan men zegt dat het de mooiste van de hele islamwereld is, de kleinere maar bijzonder geraffineerde Lotfollah-moskee, het Ali Quapu of het paleis van de sjah en ten slotte de grote bazaar.

Het beste uitzicht op het Naqhs-e Jahan krijg je op het overwelfde terras van het Ali Quapu. Ooit zat de sjah er met zijn genodigden te genieten van militaire parades of van een partij polo die op het plein werd gespeeld. In die tijd was het gebouw slechts een bescheiden onderdeel van een veel groter paleizencomplex. Er recht tegenover, fraai weerspiegeld in een grote waterpartij, verrijst de kleine Lotfollah-moskee met een koepel als een Fabergé-ei. Hij heeft geen binnenplein of minaret, enkel een gebedsruimte. De koepel is crèmekleurig, wat vrij uitzonderlijk is, en contrasteert sterk met de felblauwe ‘iwan’, het overwelfde portaal. Het interieur toont een uitermate verfijnde tegeldecoratie en de koepelversiering, een uitbeelding van een hemel-overheersende zon, behoort ongetwijfeld tot het summum van de islamarchitectuur.

Dat niet alle moskeeën op elkaar gelijken, zie ik nadien bij de monumentale lmam-moskee. Je kijkt er aan tegen een zee van blauwe mozaïeken. Gewoon schitterend. Dit complex met zijn overweldigende ‘iwans’, koepels getatoeëerd met koranverzen, zuilen met in steen verwoorde poëzie, nissen vol zwierige arabesken, toont zich als een licht roesverwekkende cascade van architecturale en decoratieve hoogtepunten.

In de namiddag bezoek ik een riant tuinpaleis met fraaie muurschilderingen. Enkele scenes laten 17^e-eeuwse Franse invloeden zien. Vrouwen met ontblote borsten en Franse musketiertypes in een safavidenpaleis: het doet vreemd aan. Mijn wandeling brengt me ook naar de grote Vrijdagmoskee, een Seltsjoekenreliek uit de 11^e eeuw. De moskee werd in 1121 in brand gestoken door de gevreesde Hashishiyun, een sekte die berucht werd vanwege hun moorden op politieke en religieuze figuren. De leden brachten zichzelf in trance met hasjiesj – vandaar de naam Hashishiyun – en voerden dan hun opdrachten uit. Hun naam gaf aanleiding tot het ontstaan van het Frans/Engelse woord voor moordenaar: assasin. Na de brand werd de moskee gerestaureerd en tot in de 18^e eeuw is er verder aan gebouwd. Zo is hij uitgegroeid tot de grootste van het land en werd hij als het ware een geschiedenisboek over islamitische bouwkunst.

De volgende dag verken ik de Armeense christenenwijk, wandel langs de merkwaardige, historische bruggen over de Zayandeh, geniet van een drankje in een bijzonder gezellig theehuis onder de Chubibrug. En uiteindelijk beland ik weer op de Maydan, de magneet waar elke bezoeker steeds opnieuw zijn dag eindigt. Het is er nu relatief druk. Families picknicken op de grasperken, enkele kinderen trachten me prullaria te verkopen, gehaaste en lanterfantende mensen vullen het straatbeeld, winkeliers loeren op passerende toeristen.

Wanneer je niet begeleid bent door een gids, is de kans groot dat mensen je aanspreken op straat. Toeristen zijn nog niet zo talrijk in dit land en vooral jongeren willen graag weten wat je van hen en van hun land denkt. Je moet er niet om liegen. Na enkele dagen heb je al ruimschoots ervaren dat de meeste lraniërs vrij open, vriendelijk en gastvrij zijn. In gesprekken worden zelfs hete hangijzers niet gemeden. lk praatte zowel met een universiteitsstudente die beweerde dat een meerderheid van de jeugd af wil van het strengreligieuze regime, als met een oudere man die best tevreden was omdat het nu op economisch vlak veel beter gaat dan in de beginjaren na de revolutie.

Maar nu ben ik niet zozeer uit op maatschappelijke of politieke verklaringen. lk wil gewoon flaneren in de winkelstraatjes rond Maydan en in de overdekte bazaar, een van de buitenwereld afgesloten kosmos, die een oppervlakte  beslaat van bijna twee vierkante kilometer. Als ik door de muil van de 16^e-eeuwse poort stap, lijkt het alsof ik in een attractie terechtkom, een levend museum met ‘bazaris’ (winkeliers) als suppoosten, die uitleg geven over de tentoongestelde waren. Elk winkeltje is een ‘tableau vivant’. Het moeten er honderden zijn, misschien wel duizenden. Ongemerkt word ik gegrepen door de zuigkracht van de bazaar, die me steeds dieper in de schemerige doolhof trekt. Na verloop van tijd ben ik half verdwaald, zonder het te beseffen. Ondertussen adem ik de drukte in, de geuren en de kleuren, de exotiek. Alom wordt koopwaar aangeprezen, betast, geproefd, bediscussieerd en gekocht. lk kijk naar de vrouwen, de meeste gehuld in een chador. Zij staren naar mij met dezelfde nieuwsgierigheid. Een oude man loopt rond met een schaal koekjes en knikt uitnodigend. De koekjes zijn gratis, en best lekker. Tapijtverkopers wuif ik weg, maar de al even befaamde miniaturen interesseren me wel. Het zijn nakomelingen van een teken- en schilderkunst die in Perzië vanaf de 15^e eeuw ontstond. Op een binnenpleintje laat ik me overhalen. Maar met mijn aankoop is de honger om verder te verdwalen voorbij. Het is tijd voor een kopje thee op het dakterras aan de ingang van de bazaar. lk betaal een habbekrats voor een kannetje thee met koekjes. Het panoramische uitzicht op het verlichte plein krijg ik er gratis bij. Hoe komt het dat het nu veel mooier lijkt dan die eerste avond, toen ik aankwam in Isfahan?

Lees binnenkort ook het tweede deel van dit artikel.