Göbekli Tepe, de oudste tempel ter wereld

Eeuwenlang lag het tempelcomplex begraven in een boerengebied. Boeren vonden tijdens het ploegen van hun akkers geregeld stenen. De stenen werden verplaatst, opgestapeld en zelfs kapot geslagen. Wat de boeren niet wisten, is dat ze hiermee enkele zeer bijzondere stenen hebben vernietigd. Deskundigen hadden al langer vragen bij de vreemde heuvels in een verder vlak landschap. Die heuvels konden niet op natuurlijke wijze zijn ontstaan. De heuvels staan bekend als Göbekli Tepe, vertaald de ‘navelberg’ vanwege hun vorm. In de jaren ‘60 stuitte een boer op een oude steen die door mensen leek te zijn bewerkt. Vanaf 1963 gingen wetenschappers van de Universiteit van Istanboel en Chicago onderzoek doen in het gebied. Onder leiding van de Amerikaanse archeoloog Peter Benedict werden enkele ontdekkingen gedaan. Alleen vermoedde Benedict dat het hier ging om een begraafplaats. Aangezien er geen opgravingen mogen worden gedaan bij moslimbegraafplaatsen werd er al snel geen aandacht meer besteed aan de vindplaats.

De notities van Benedict kwamen per toeval terecht bij de Duitse archeoloog Klaus Schmidt. Dit wakkerde zijn interesse aan. In de jaren ‘80 deed Schmidt al opgravingen in het oosten van Turkije. In 1994 bracht hij een bezoek aan Göbekli Tepe, maar er waren geen archeologische sporen te vinden. Met behulp van de lokale bevolking werd Schmidt naar de juiste locatie gebracht. Hier ontdekte hij tussen een tapijt van vuursteen een T-vormige pilaar. Omdat Schmidt geen begraafplaats kon vinden, ging hij ervan uit dat Benedict de pilaren als grafstenen had geïnterpreteerd. In samenwerking met het Museum van Şanlıurfa werd er verder onderzoek en opgravingen gedaan. Dit leverde heel wat bijzondere vondsten op.

De opgravingen bestaan uit een drietal lagen. Laag I is de jongste laag en diende als landbouwgrond. Het complex is niet in vergetelheid geraakt of door de natuur verzwolgen. Mensen hebben het complex bewust met aarde bedolven. Het is onduidelijk wat hiervan de reden is, maar het heeft het complex weten te behouden. In Laag II werden resten van terrazzovloeren van het Romeinse Rijk ontdekt. Men schat dat deze laag uit 8000 voor Christus komt. Laag III is de oudste laag. In deze laag vond men de T-vormige pilaren, die samen met enkele muren een ovaal/cirkelvormig bouwwerk vormen. Op de pilaren zijn reliëfs te zien van dieren, abstracte pictogrammen en sommige pilaren hebben armen. Er zijn tot dusverre vier van deze bouwwerken gevonden en aan de hand van onderzoeken vermoedt men dat er nog zeker zestien onder de grond begraven liggen.

Nog niet eens 10% van het terrein is ontdekt

Hoewel de opgravingen zijn begonnen in 1994, wordt geschat dat nog niet eens 10% van het terrein is ontdekt. Nog altijd worden er opgravingen en verder onderzoek gedaan naar Göbekli Tepe. Wie weet wat archeologen in de nabije toekomst nog zullen vinden?

De laatste ijstijd eindigde ongeveer 12.000 jaar geleden. Destijds zwierven de mensen als jagers en verzamelaars door de bossen. Ze jaagden op dieren voor het voedsel en gebruikten de botten, samen met stenen en stokken als gereedschap. Er kwam echter een periode dat de mensen in nederzettingen gingen wonen en aan akkerbouw en veeteelt deden. Uit onderzoek bleek dat mensen al rond 11.000 voor Christus zich hadden gevestigd in nederzettingen in het Midden-Oosten en Anatolië, een regio die ook bekend staat als Mesopotamië. Dit zouden wel eens de eerste boerengemeenschappen ter wereld kunnen zijn geweest. Er zijn geen sporen gevonden dat mensen hier zouden hebben gewoond. Men vermoedt dat Göbekli Tepe werd opgericht door jager-verzamelaars en dat de monumenten werden gebruikt in begrafenisrituelen, hoewel er geen graven gevonden zijn. Wel zijn er botten van wilde dieren, vijzels van graan en kleine waterreservoirs gevonden. Hieruit concluderen wetenschappers dat de plek voor religieuze ceremonies werd gebruikt of en ontmoetingsplaats is geweest.

T-vormige pilaren

De meest indrukwekkende vondsten zijn de T-vormige pilaren. Vermoedelijk werden deze stenen in een steengroeve geslagen en met menselijke kracht naar Göbekli Tepe vervoerd en hier in een cirkel geplaatst met daaromheen stenen muren. Gezien het gereedschap die de mensen destijds hebben gehad, is dit uiterst uniek. De pilaren hebben ongeveer een hoogte van 2,15 meter en wegen tonnen.. Veel van de stenen pilaren zijn versierd met reliëfs.

Reliëfs van dieren

Veel van de reliëfs tonen dieren en mythische wezen. Het is nog onduidelijk wat de precieze betekenis is van deze wezens. Een aantal reliëfs tonen vossen die lijken te springen. Het lijkt alsof ze jagen en dat de makers verwijzen naar de jachten van destijds. Ook de oeros is terug te vinden in de reliëfs. Dit dier is inmiddels uitgestorven. Ze worden afgebeeld van een soort bovenaanzicht, alsof dit het perspectief moet voorstellen van een jager of dat het dier zich met een gebogen hoofd verdedigde. Andere dieren die worden afgebeeld zijn slangen, schorpioenen, zwijnen, stieren, leeuwen. Er zijn ook afbeeldingen van kraanvogels, maar een aantal lijken anatomisch meer op mensen. Het zou kunnen zijn dat het mensen in kroonvogelskostuums moeten voorstellen. In sommige culturen is de kraanvogel symbolisch voor een lang en wijs leven. In sommige delen van Turkije en Japan is het nog altijd gebruikelijk dat mensen de baltsdansen van de kraanvogel imiteren.

Abstracte pictogrammen

De abstracte pictogrammen op de pilaren zijn geen schrift. De betekenis van de pictogrammen is onduidelijk. Het kan zijn dat de pictogrammen destijds heilige symbolen vormden. Er zijn holentekeningen gevonden uit de jonge steentijd met soortgelijke symbolen.

Menselijke armen

Een aantal pilaren zijn versierd met reliëfs van, zo lijkt het, menselijke armen die over een ledendoek zijn gedrapeerd. Er is zelfs een soort reliëf van een riem te zien. Onderzoekers gaan ervan uit dat deze pilaren menselijke pilaren moeten voorstellen. Tijdens de opgravingen is er zelfs een levensgroot beeld van een mens (de Urfa-man) ontdekt in de buurt van Göbekli Tepe. Men gaat ervan uit dat dit het oudste sculptuur van een mens ter wereld is. Dit beeld is te bewonderen in het Şanlıurfa Museum.

Vanwege de grootte van het complex en de enorme hoeveelheid aan pilaren die naast elkaar staan, wordt het complex van Göbekli Tepe als uniek beschouwd. Op 35 kilometer van Göbekli Tepe is in 1997 een soortgelijk complex gevonden, maar Karahan Tepe is aanzienlijk kleiner. De T-pilaren zijn ook gevonden bij Nevali Cori, maar deze vindplaats ligt inmiddels op de bodem van het Atatürkstuwmeer. Omdat Göbekli Tepe zo uniek is en waarschijnlijk de eerste door mensen gemaakte monumentale architectuur is, heeft de UNESCO dit complex op 2018 op de Werelderfgoedlijst gezet. Klaus Schmidt, die van Göbekli Tepe zijn levenswerk had gemaakt, maakte dit helaas niet mee. Op zestigjarige leeftijd overleed hij in 2014.

Lange tijd was Göbekli Tepe totaal niet bekend bij toeristen. Doordat de UNESCO deze site op de Werelderfgoedlijst heeft geplaatst, heeft Göbekli Tepe aan bekendheid gewonnen. Om de vindplaats te beschermen, is er een dak gebouwd en kunnen bezoekers vanaf een platform rondom het complex wandelen. Dit klinkt misschien niet heel romantisch, maar is wel het beste voor deze plek. Fotograferen wordt hierdoor helaas wat lastiger, omdat de stenen in de schaduw liggen. Neemt niet weg dat Göbekli Tepe een indrukwekkende locatie is. Het is bijzonder om te zien wat mensen destijds al konden bouwen en maken met beperkt gereedschap. De reliëfs, pictogrammen en ook de handen op de pilaren zijn duidelijk zichtbaar. Rondom het complex vind je meerdere informatieborden. De info is in het Turks en het Engels geschreven. Heel groot is Göbekli Tepe niet; het complex bestaat nu uit 5 ‘bouwwerken’. Neem de tijd om alles te lezen en de stenen goed te bekijken. Ik heb een uur bij de stenen rondgelopen.

Bezoek het museum

Breng ook een bezoek aan het klein museum, direct bij de kassa. Hier kun je meer te weten komen over de site en de geschiedenis van de regio. Op een groot scherm zie je in een animatie de opkomst van de neolithische beschaving en de constructie van het tempelcomplex.

Göbekli Tepe ligt op zo’n 12 kilometer ten noordoosten van de stad Şanlıurfa en op slechts 50 kilometer van de Syrische grens. Vanuit Şanlıurfa kun je de site eenvoudig bereiken met een (huur)auto. Volg hiervoor de D-400. De plaats staat goed aangegeven op de borden. Je kunt de auto parkeren vlakbij de ingang, maar wanneer het druk is moet je direct bij de hoofdweg parkeren. In dat geval brengt een shuttlebus je naar de ingang. Bij de ingang koop je de kaartjes en kun je eventueel het museum bezoeken. Een shuttlebus brengt je bij de ingang naar de opgravingen.

Het is ook mogelijk om de bus te nemen vanuit Şanlıurfa. Drie maal per dag vertrekt er een bus bij het Şanlıurfa Museum en het Abide bus station. Per enkele reis betaal je zo’n 5 TL aan de buschauffeur. Het duurt ongeveer een half uur alvorens je de ingang van Göbekli Tepe bereikt. Om 12.00, 15.00 en 18.00 vertrekt er vanuit Göbekli Tepe weer een bus naar Şanlıurfa. In Sanliurfa heb ik overnacht in het Elçi Konağı Butik Otel, een prachtig hotel op loopafstand van het centrum. Kijk hier voor andere hotels in Şanlıurfa.

Göbekli Tepe ligt ver weg van de populaire toeristische attracties in Turkije. Vanuit bijvoorbeeld Istanboel is het mogelijk om een tour te boeken naar Göbekli Tepe, maar deze zijn over het algemeen vrij prijzig. Je kunt het beste enkele dagen in Zuidoost-Anatolië verblijven. Deze regio is misschien niet heel bekend, maar is absoluut de moeite waard om te ontdekken. Naast Göbekli Tepe kun je onder meer de steden Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin en Diyarbakır bezoeken. Andere bijzondere bestemmingen zijn Berg Nemrut, Harran, Hasankeyf en de antieke stad Zeugma. In 2022 reisde ik 11 dagen door Zuidoost-Anatolië, bekijk hier mijn route.