Vestingstad Heusden

Heusden kent een lange en bewogen geschiedenis die teruggaat tot het jaar 722, toen het nabijgelegen Oudheusden voor het eerst werd genoemd. Het huidige Heusden ontstond rond 1200, rondom een van de oudste waterburchten van Noordwest-Europa. Het groeide uit tot de eerste stad in Nederland met een stadsmuur en speelde een belangrijke rol vanwege de strategische ligging aan de Maas.

Door die ligging kende Heusden een roerig verleden. In 1569 werd de stad belegerd en verwoest door de Spanjaarden. Meerdere keren werd Heusden getroffen door de pest. In 1572 legde een grote brand bijna de hele stad in de as. Nog geen eeuw later, in 1680, sloeg de bliksem in bij de kruittoren. De explosie verwoestte het kasteel en een deel van de omliggende huizen.

In 1581 gaf Willem van Oranje opdracht om de vestingwerken te moderniseren. De stad kreeg de kenmerkende stervorm met vier stadspoorten, zoals we die vandaag nog steeds herkennen. Heusden bleef lang een garnizoensstad, maar verloor die status in 1879. Daarna raakten de vestingwerken in verval. Een sloop werd overwogen, maar men besloot uiteindelijk tot een grootschalige restauratie. Hierbij werd de kaart van Joan Blaeu uit 1646 als uitgangspunt gebruikt. In 1980 werd de restauratie bekroond met de Europa Nostra-prijs, de hoogste Europese onderscheiding voor erfgoedbehoud.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde Heusden een rol. Als frontstad werd het zwaar getroffen. Toen de geallieerden oprukten, bliezen de Duitse troepen uitkijkposten op, waaronder het oude stadhuis. Slechts vier uur later trokken de eerste Schotse militairen de stad binnen.

Om goed te zien hoe fraai de vestingstad is aangelegd, stuur ik mijn drone de lucht in. In dit gebied mag ik niet hoger dan 120 meter vliegen, maar dat is al ruim voldoende om een indrukwekkend overzicht te krijgen. Vanuit de lucht zie je pas echt goed hoe de vestingwerken zijn opgebouwd. De stervorm, de grachten, de wallen en bastions: alles ligt er strak en symmetrisch bij. Heusden is van bovenaf minstens zo mooi als van dichtbij.

Heb je zelf geen drone? Geen probleem. In het oude stadhuis, waar het Heusden Buro voor Toerisme is gevestigd, kun je een grote maquette op schaal 1:200 bekijken. Deze maquette geeft een actueel beeld van hoe Heusden er vandaag de dag uitziet. Ben je toch binnen? Kijk dan ook zeker de 18 minuten durende film over de geschiedenis van de stad. Een goede manier om je bezoek mee te beginnen.

De stadspoorten van Heusden

In de Middeleeuwen telde Heusden vier stadspoorten: de Wijkse Poort, de Bossche Poort, de Oudheusdense Poort en de Veerpoort. Toen de ommuring werd afgebroken, verdween de Bossche Poort en kwam er een nieuwe toegang: de Herptse Poort. De Wijkse Poort werd verplaatst naar de plek waar hij nu nog steeds staat. De oorspronkelijke stadspoorten maakten uiteindelijk plaats voor aarden vestingwerken en verdwenen daarmee uit het straatbeeld.

Tijdens opgravingen in de jaren ’70 werden de fundamenten van meerdere poorten teruggevonden. Dat leidde tot het besluit om de Veerpoort en Wijkse Poort volledig te herbouwen, hoewel dat oorspronkelijk niet in de restauratieplannen stond. Voor de herbouw werden historische tekeningen gebruikt, zodat de poorten zoveel mogelijk lijken op hoe ze er ooit uitzagen. Van de Herptse Poort zijn alleen nog restanten te zien.

Het stadhuis

Het stadhuis van Heusden staat al eeuwenlang op dezelfde plek. Het oorspronkelijke gebouw uit 1461 ging verloren bij een stadsbrand, waarna in 1588 een nieuw stadhuis werd gebouwd. Dit werd beschouwd als een van de mooiste gotische stadhuizen van Nederland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam daar op tragische wijze een einde aan.

In de nacht van 4 op 5 november 1944 bliezen de Duitse troepen het stadhuis op, vlak voordat de geallieerden de stad bereikten. Ze wilden voorkomen dat de hoge gebouwen als uitkijkpost zouden worden gebruikt. In de kelder van het stadhuis schuilden op dat moment ongeveer 200 burgers. De explosie bracht het hele gebouw naar beneden en 134 mensen kwamen om het leven. Ook de katholieke waterstaatskerk en de Nederlands Hervormde kerk werden opgeblazen.

Op de plek van het oude stadhuis staat nu een monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van deze ramp. In 1956 werd een nieuw stadhuis geopend, in een andere stijl, door Koningin Juliana. Tegenwoordig is hier het Heusden Buro voor Toerisme gevestigd, evenals het Streekarchief.

De kasteelruïne van Heusden

In de 13e eeuw werd in Heusden een imposant kasteel gebouwd, dat destijds gold als de grootste burcht van West-Europa. De toren van het kasteel werd gebruikt als opslag voor buskruit. In 1680 sloeg het noodlot toe: een blikseminslag veroorzaakte een enorme explosie. Het kasteel werd volledig verwoest en een kwart van de stad lag in puin.

Van het kasteel bleef weinig over. Jarenlang gebruikten inwoners de overgebleven stenen als bouwmateriaal voor hun huizen. Wat ooit een machtige burcht was, veranderde in een steengroeve.

Dankzij oude kaarten en prenten weet men nog goed hoe het kasteel eruit heeft gezien. De resten lagen eeuwenlang verborgen onder de grond, tot er in 1987 plannen kwamen om het kasteel weer zichtbaar te maken. De fundamenten zijn toen deels opnieuw opgemetseld en delen van het poortgebouw en de gracht zijn gerestaureerd. Zo kreeg de ruïne weer een plek in het stadsbeeld.

De molens van Heusden

In Heusden staan drie windmolens, maar geen van deze is origineel. Ze werden in de jaren ’70 herbouwd, als onderdeel van de restauratie van de vestingstad. Toch dragen ze bij aan de typische uitstraling van Heusden, met hun klassieke silhouetten die mooi passen bij het historische decor. Loop bij een bezoek aan de molens ook even door de Heemtuin. Vooral in het bloeiseizoen is dit een fijne plek om rustig rond te wandelen en van de bloemen en planten te genieten.

Vismarkt en Visbank

De Vismarkt is het centrale plein van Heusden. Rondom dit plein staan mooie koopmanswoningen, die herinneren aan de welvaart van vroeger. Na een wandeling door de stad kun je hier terecht voor iets te eten of te drinken. Zowel in de zomer als in de winter zijn er gezellige terrasjes waar je kunt neerstrijken. Bij Café Havenzicht kun je een biertje drinken met uitzicht op de stadshaven. De Pannekoekenbakker is een populaire plek voor wie zin heeft in een pannenkoek. Tegenover Havenzicht ligt Hotel Restaurant ‘In den Verdwaalde Kogel’, dat zijn naam dankt aan een kogel in de gevel. Het is een herinnering aan de roerige geschiedenis van Heusden.

Aan de rand van het plein staat de Visbank, een markant bouwwerk met twaalf Dorische zuilen. Hier werd vroeger vis verhandeld, sinds Heusden in 1357 visrechten kreeg. Door de gebogen opening van de Visbank heb je een fraai doorkijkje richting de haven, de brug en de molen. Veel bezoekers vinden dit het mooiste uitzicht van de stad.

De pittoreske straatjes van Heusden

Er is weinig leuker dan op je gemak door de straten van Heusden te slenteren. Verken steegjes, pleinen, de stadshaven, vestingwerken en de vele monumentale panden. Doordat de straten niet zijn geasfalteerd, proef je direct de historische sfeer. De ene straat is nog fotogenieker dan de andere. Loop bijvoorbeeld door de Demer, de oude stadsgracht die Heusden al sinds de Middeleeuwen aan de landzijde omringt. Na de aanleg van de vestingwerken kwam de gracht binnen de stadsgrenzen te liggen. Delen ervan werden later gedempt, maar tijdens de restauratie is dit hersteld.

Wil je liever op pad met een gids die je meer kan vertellen over de geschiedenis en verborgen plekken? Bij het Heusden Buro voor Toerisme starten regelmatig stadswandelingen met gids.

Let op de kleine details

Wie goed kijkt, ontdekt in Heusden allerlei mooie details. Veel panden in het centrum hebben ouderwetse uithangborden aan de gevels. Deze dragen bij aan de historische sfeer van de stad en geven het gevoel dat je een stap terug in de tijd zet. Daarnaast zijn veel huizen voorzien van gevelstenen die iets vertellen over vroegere bewoners. In een tijd zonder huisnummers boden deze stenen en borden een herkenningspunt. In Heusden zijn ruim 30 verschillende gevelstenen te vinden. Wil je ze allemaal ontdekken en er meer over leren? Iedere zondagmiddag organiseert het Heusden Buro voor Toerisme een stadswandeling met een gids die je meeneemt in de geschiedenis van de stad.

Kunst en ateliers

Heusden trekt al jarenlang kunstenaars aan dankzij de historische sfeer en schilderachtige straatjes. Verspreid door de stad vind je dan ook diverse ateliers, galeries en kunstwerken in de openbare ruimte. Zelf heb ik geen ateliers bezocht, maar ben je liefhebber van kunst, dan valt hier genoeg te ontdekken. In verschillende panden kun je binnenlopen om werk van lokale en regionale kunstenaars te bekijken. De combinatie van kunst en vestingstad maakt Heusden ook voor creatievelingen een interessante bestemming.

Jaren geleden reed ik regelmatig naar Heusden toen ik mijn Trabant aan het renoveren was. Die stond in een lege fabriek bij de haven. Toch bezocht ik de vestingstad toen nooit echt. Op een mooie vrijdag in april besloot ik dat het tijd werd om dat goed te maken. Heusden staat bekend om haar sfeervolle straatjes, monumentale panden, kleine winkeltjes en galerieën. De stad is compact en daardoor uitstekend te voet te verkennen.

Bij het Heusden Buro voor Toerisme kun je een kaart ophalen met de belangrijkste bezienswaardigheden. Daarmee wandel je eenvoudig langs de stadspoorten, het stadhuis, de kasteelruïne en de Vismarkt. De gevelstenen staan niet op de kaart, maar zijn met straatnaam en huisnummer wel online terug te vinden. Door de korte afstanden kun je rustig meerdere rondjes maken en onderweg neerploffen op een terras aan de Vismarkt. Vergeet ook niet om een wandeling over de vestingwallen te maken.

Heusden heeft mij positief verrast. De stad ademt historie en is rijk aan bijzondere plekken. Wanneer de zon schijnt, komt alles nog beter tot zijn recht. Houd er rekening mee dat het in de zomermaanden flink druk kan zijn. Zelf was ik er op een vrijdag buiten het hoogseizoen en had ik de stad grotendeels voor mezelf. In de zomer kun je ook boottochten maken over de Maas of zelf een bootje huren. Daarnaast zijn er mooie fiets- en wandelroutes in de omgeving. Zo ligt Nationaal Park de Loonse en Drunense Duinen op korte afstand. Heusden is dus zeker de moeite waard voor meer dan één dag.